U osam susednih i okolnih država, od kojih tri sa simboličnim brojem stanovnika srpske nacionalnosti nisu bile u sastavu jugoslovenske države te jednoj teritoriji pod zaštitom UN koja je deo Srbije, živelo je 1991. oko 2,6 miliona Srba. Gledano bez stanovništva ostatka Republike Srbije, činili bi u to vreme treći narod po brojnosti u federaciji – iza Srba iz većeg dela matične republike i Hrvata. Početkom treće decenije 21. veka, Srba na spomenutim prostorima ima nešto manje od 1,6 miliona – dakle za trideset posto manje
Svakog 4. avgusta, na dan napada hrvatskih oružanih snaga na Srpsku Krajinu i najvećeg trajnog progona koji se dogodio u Evropi tokom 1949 godine a prošao nekažnjeno, u Beogradu predstavljamo godišnji izveštaj o političkim pravima srpskog naroda u regionu. Napredni klub, malo udruženje građana je 2008. godine započelo sa posmatranjem stanja prava zagraničnih Srba. Analizirali smo postojeća politička prava srpskog naroda – definisana ustavima i zakonima susednih država – više od decenije nakon ratova i kriza.
Socijalistička Jugoslavija je razbijana i konačno se raspala na pitanju kolektivnih prava njenih naroda i jedne nacionalne manjine. Ova prava su tokom sedamdeset godina prvo teritorijalizovana a zatim su federalne jedinice postale važnije od savezne države, da bi je konačno – uz pomoć SAD, Britanije i Nemačke – i srušile uz tvrdnju da je krivica praktično isključivo na onima koji su branili zajedničku državu. U osam susednih i okolnih država, od kojih tri sa simboličnim brojem stanovnika srpske nacionalnosti nisu bile u sastavu jugoslovenske države, te jednoj teritoriji pod zaštitom UN koja je deo Srbije, živelo je 1991. oko 2,6 miliona Srba. Gledano bez stanovništva ostatka Republike Srbije, činili bi u to vreme treći narod po brojnosti u federaciji – iza Srba iz većeg dela matične republike i Hrvata. Prema popisima koji su izvršeni početkom treće decenije 21. veka, Srba na spomenutim prostorima ima nešto manje od 1,6 miliona – dakle za trideset godina 38,5 odsto manje.
Ratovi su i počeli nakon što su u procesu jednostranog otcepljenja većinski narodi u Hrvatskoj i BiH ukinuli postojeća prava tamošnjim Srbima. Niko iz SAD i EU nije kasnije tražio povratak tih prava, niti Status „1974+” koji je neprekidno to zahtevao za kosovskometohijske Albance. Srbi su u BiH i Hrvatskoj međunarodno priznata prava (Dejtonskim i Erdutskim sporazumima) stekli boreći se u ratu protiv država koje su im ukinula ranija prava i NATO-a koji im je u tome pomagao. Na Kosovu i Metohiji prava su privremeno odbranjena samo u krajevima gde su Srbi većina i to zahvaljujući tome što u ratu nisu pobedili OVK, ni njeni saveznici, već je on završen nekakvim sporazumom. Tamo gde je do raspada došlo mirno – u Crnoj Gori, Severnoj Makedoniji i Sloveniji – Srbi u početku nisu uživali bilo kakva kolektivna prava, a do danas nisu ravnopravni ne samo sa većinom već ni sa ostalim manjinskim narodima. Slično je i u Albaniji. Jedino trajnije dobro stanje političkih i drugih prava Srba održalo se tokom prethodnih decenija u Rumuniji i Mađarskoj, no dok se u prvoj neprekidno visoka prava Srba održavaju a simboličan broj naše manjine smanjuje, u drugoj je položaj dodatno poboljšan a broj uvećan.
Rat u Ukrajini radikalizovao je susedne nacionalizme kao i politiku SAD i saveznika prema Srbiji i srpskom narodu.
Nelegalnim imenovanjem Kristijana Šmita za visokog predstavnika UN u Bosni i Hercegovini počeo je novi talas kršenja Ustava BiH. Pored neveštih i slabo planiranih intervencija nelegalnog i nedemokratskog činioca kakav je visoki predstavnik, radikalizovana je i većina članova Ustavnog suda BiH. Reč je o sudijama kojima je prošao mandat. Čija većina su stranci i Bošnjaci bliski SDA. Ustavni sud je pokušao da oduzme imovinu samo Republici Srpskoj (ne i drugom entitetu). Spomenuta većina je samovlasno promenila princip odlučivanja i sada je moguće da i bez prisustva sudija Hrvata i Srba donosi odluke. Budući da je do sada pokušavao da menja umesto da tumači ustav, izvesno je da bi takav Ustavni sud uz povoljne okolnosti, te podršku neke vojske, mogao da proba i da ukine Republiku Srpsku. Učestali su incidenti u javnosti koje po pravilu izazivaju Bošnjaci. Kada se u središtu nekog skandala nađu građani Srbi, onda to dobija višestruke političke razmere i medijske odjeke u odnosu na sve druge slične događaje.
Na prostoru AP Kosovo i Metohija pod zaštitom UN, srušena su sva politička prava Srba. Nije sproveden Briselski sporazum iz 2013. godine, Srbi ne uživaju čak ni manjinska prava predviđena Ahtisarijevim mirovnim planom, koji je Srbija odbila ali u skladu sa kojim su albanski separatisti napisali svoj ustav. Nastojanje da od Srbije silom iznudi priznanje nezavisnosti, vlada Albina Kurtija sprovodila je čak i preko granice sukoba sa delom svojih zaštitnika iz EU. Na severu Kosova su sprovedeni nelegitimni izbori, zaposednute su ustanove, Srbi su napadani češće nego ikad posle pogroma iz 2004. godine. Zabeležene su desetine napada na civile, a policajac je čak pucao na decu bez bilo kakvog razloga. Napadane su crkve i skrnavljena groblja.
Iako je u Crnoj Gori tokom prethodne godine na izborima konačno smenjen režim Mila Đukanovića, nije došlo čak ni do izjednačavanja prava srpskog naroda sa nacionalnim manjinama: srpski jezik, književnost, kultura i pismo i dalje su sistematski suzbijani, ambasadorka SAD vršila je pritisak da stranke koje predstavljaju Srbe ne budu primljene u koalicionu vladu. Srbi su uspeli da uđu u vlast u većini opština i njihov politički značaj učinio je da se poveća udeo građana srpske nacionalnosti na službi u državnoj upravi i lokalnoj samoupravi. Nastavljene su kampanje mržnje protiv srpskog naroda u medijima.
Srbi u Republici Hrvatskoj i dalje ne uživaju puna prava propisana međunarodnim ugovorima i lokalnim zakonima. Zajedničko veće opština je i dalje tek nevladina organizacija, pravo na jezik i pismo je u velikom broju mesta osporeno protivno zakonu. Incidenti u javnosti i kampanje mržnje su svakodnevni.
U Severnoj Makedoniji srpski narod i dalje ne uživa ista prava koja severnomakedonska manjina koristi u Srbiji. U Sloveniji srpski narod, iako najbrojniji posle Slovenaca, nema formalna prava nacionalne manjine. U Albaniji su Srbima uskraćena čak i skromna prava koja su stekli između 2010 i 2020. godine. Srbija zbog „Otvorenog Balkana” nije javno spominjala prava srpskog naroda u Severnoj Makedoniji i Albaniji.
Predsednik republike je u ime Srbije tokom prethodne godine prihvatio Ohridski sporazum, čime je Srbija prvi put priznala „republjik Kosova”. Srbi za to vreme nisu dobili čak ni Zajednicu srpskih opština. Srbija je bez obzira na sva zaklinjanja i pomoć koju pruža RS, priznala Kristijana Šmita i pokušala da oslabi sadašnju vlast na izborima 2022. godine. Srbija je prekinula da pomaže srpske stranke u Crnoj Gori nakon predsedničkih izbora održanih u aprilu 2023. godine. Nevidljiva je politika prema Hrvatskoj, Severnoj Makedoniji i Albaniji kad je reč o pravima srpskog naroda. Prema navodima nadležne uprave MSP-a, povećana su davanja za srpski narod u dijaspori i regionu, ali su zvanična davanja i dalje srazmerno manja nego davanja drugih evropskih država u te svrhe.
Čedomir Antić
Povezani tekstovi
