Srpske žrtve rata i poraća
na području Hrvatske i bivše RSK 1990–1998. godine

U V O D

1.    Opšte informacije
Podaci u ovom prilogu zasnivaju se na istraživanjima Dokumentaciono informacionog centra VERITAS¹  koji od 1993. godine prikuplja dokumentaciju o stradanju Srba sa područja Hrvatske i bivše RSK u ratnom i poratnom periodu, odnosno od 1990. do 1998. godine.

Atomizovanost i nedostatak sopstvene državne administracije uveliko otežavaju prikupljanje i sređivanje podataka o srpskim žrtvama na navedenom području u posljednjem ratu.

Podaci u ovom prilogu prikazuju stanje VERITAS-ovih istraživanja srpskih žrtava na području Hrvatske i bivše RSK (UNPA) u vremenu od 1990. do 1998. godine na dan 28.02.2021. godine.

2.    Metode
U prikupljanju podataka o poginulim i nestalim Srbima, koristeći sve poznate metode i uzimajući u obzir sve raspoložive dokaze, kao što su: informacije od porodice, informacije iz medija, izvještaji nevladinih, vladinih i međunarodnih organizacija, izvještaji vojnih jedinica međunarodnih mirovnih snaga, memoarska građa, sudski postupci, intervjui svjedoka, posjete mjestima egzekucija i ukopa žrtava, provjera spiskova nestalih sa popisima stanovništva/izbjeglica, objavljivanje spiskova i informacija o nestalima u medijima, VERITAS je sačinio svoje evidencije o poginulim i nestalim Srbima.

Spisak sadrži imena poginulih/nestalih Srba sa područje Hrvatske i bivše Republike Srpske Krajine koji su poginuli i nestali u periodu 1990 – 1998. godine u ratu i poraću na području Hrvatske, uključujući i područje bivše RSK, odnosno UNPA (UNPA-područja pod zaštitom UN-a) i na području Bosne i Hercegovine (u sukobima sa HV, HVO i ABiH u graničnom pojasu ili u aviogranatiranju izbjegličkih kolona).

3. Osnovni kriterijumi
Osnovni kriterijumi po kojima su žrtve stavljane na VERITAS -ov spisak su:
a) da su živjele ili ratovale na području RH i RSK:
b) da su stradale ili nestale u ratu ili poraću na području RH ili RSK, ili u izbjegličkim kolonama, odnosno u hrvatskim i muslimanskim logorima, zatvorima ili kampovima i
c) da je izvjesno ili vrlo vjerovatno da je njihova smrt/nestanak u uzročno posljedičnoj vezi sa ratom i ratnim dešavanjima u vremenu 1990 -1998. godine.

4. Kategorizacija žrtava

Ako je porodica potvrdila identifikaciju (klasičnu ili po DNK) i preuzela posmrtne ostatke, odnosno saglasila se da posmrtni ostaci i dalje ostanu na mjestu primarnog ukopa, lice se svrstava među “poginule/sahranjene“.

U svim drugim slučajevima, bez obzira na informacije o pogibiji, lice je svrstano među nestale.

Po ovom kriteriju VERITAS (interno) nestale vodi u tri grupe:
a) nestao-lice za koje ne postoji informacija ni da je živ ni da je mrtav;
b) nestao/poginuo – lice  za koje postoji informacija o pogibiji, ali ne i o mjestu ukopa posmrtnih ostataka;
c) nestao/pokopan – lice za koje postoji informacija i o pogibiji i o mjestu ukopa, ali porodici nisu predani posmrtni ostaci.

5. Poginuli i nestali Srbi po Veritas-ovoj evidenciji

5.1. Veritas je na osnovu navedenih kriterijuma, do 28.02.2021. godine, verifikovao 7.389 poginuih i nestalih lica.

Od ukupnog broja poginulih i nestalih, do sada je sahranjeno 5.734  lica (porodice potvrdile identifikaciju, preuzele i sahranile posmrtne ostatke) dok se 1.655. lica još vodi u kategoriji nestalih (po grupama: nestao =945; nestao/poginuo = 392; nestao/pokopan = 318  lica).

S obzirom na protek vremena od prestanka ratnih dejstava, mala je vjerovatnoća da je neko sa spiska nestalih među živima, tako da i nestali poprimaju značenje poginuli.

5.2. Poginuli/sahranjeni

Prema evidencijama Veritas-a (stanje na dan 28.02.2021. godine) u posljednjem ratu i poraću (1990–1998. godine), na području Hrvatske i bivše RSK, poginulo je najmanje 5.734  (78% od ukupnog broja poginulih i nestalih).

Po spolu:  muškaraca= 5.105 (89%);  žena= 629 (11%).
Prema statusu:  civil=1.610 (28%);  vojnika=3.925 (69%) i  milicionera =199  (3%).
Prema dobi:  do 18 godina = 64 (1%);  od 18 do 60 godina = 4.499 (78%);  preko 60 godina = 956 (17%);  nepoznata dob = 215 poginulih lica (4 %).
Po godinama pogibije:  1990. = 3; 1991. = 2.158 (38%);  1992. = 888 (15%);  1993. = 788 (14%); 1994. = 267 (5%); 1995. = 1.581 (28%);  1996.²= 25; 1997. = 16 i  1998. = 8 lica.
Po regijama pogibije:³ Banija = 826;  Istočna Slavonija = 1.051;  Lika = 824; Kordun = 402;  Sjeverna Dalmacija = 1.419;  Zapadna Slavonija = 753; unutrašnjost Hrvatske = 102 i BiH⁴ = 357 lica.

Poginuli su uglavnom srpske nacionalnosti (jedan manji broj su drugih nacionalnosti, a živjeli su ili ratovali sa Srbima u RSK).

5.3. Nestali
Trenutno se (28.02.2021.) na Veritas-ovoj listi nestalih vodi 1.655 lica (22% od ukupnog broja poginulih i nestalih).

Po spolu:  muškaraca = 1.197 (72%); a žena = 458 (28%).
Prema statusu:  civila = 1.193 (72%);  vojnika = 455 (27%)  i milicionera =7 (1 1%).
Prema dobi:  do 18 godina = 8 lica;  od 18 do 60 = 879 (53%);  preko 60 = 664 (40%);  nepoznata dob = 104 (6%).
Po godinama nestanka:  1990. = 0 lice;  1991. = 667 (40%);  1992. = 103 (6%);  1993. = 37 (2%); 1994. = 6;  1995. = 819 (49%);  1996. = 18 (1%) i 1997. = 3 lica i  1998. = 2 lica.
Po regijama nestanka:  Banija = 366;  Istočna Slavonija = 146;  Lika = 301;  Kordun = 91;  Sjeverna Dalmacija = 185; Zapadna Slavonija = 442;  unutrašnjost Hrvatske = 72  i BiH = 52 lica.

I nestali su uglavnom srpske nacionalnosti (jedan manji broj su drugih nacionalnosti, a živjeli su ili ratovali sa Srbima u RSK).

5.4. Ukupno
Iz gornjih podataka proizilazi da je na srpskoj strani u ratu i poraću na teritoriji RH i bivše RSK ukupno poginulo i nestalo  7.389 lica;

Po spolu:  muškaraca = 6.302 (85%);  žena =1.087 (15%);
Prema statusu:  civila = 2.803 (38%);  vojnika = 4.380 (59%) i milicionera 206 = (3%)
Prema dobi:  do 18 godina = 72 (1%);  od 18 do 60 godina = 5.378 (73%);  preko 60 = 1.620 (22%);  nepoznata dob = 319 (4%).
Prema godinama pogibije/nestanka:  1990. = 3; 1991. = 2.825 (38%); 1992. = 991 (13%); 1993. = 825 (11%); 1994. = 273 (4%); 1995. = 2.400 (32%); 1996.  = 43 (1%); 1997. = 19; 1998. = 10.
Po regijama:   Banija = 1.192 (16%);  Istočna Slavonija = 1.197 (16%);  Lika = 1.125 (15%);  Kordun = 493 (7%); Sjeverna Dalmacija = 1.604 (22%);  Zapadna Slavonija = 1.195 (16%);  Hrvatska = 174 (2%)  i BiH  = 409 (6%).

5.5. Stradanja po regijama

Upoređivanjem broja žrtava sa brojem stanovnika prema podacima GŠ SVK iz juna 1993. godine⁵, najviše stradalih je u Zapadnoj Slavoniji (4%), zatim  Lici (2,3%),  slijede Sjeverna Dalmacija (1,8%),  Banija (1,4),  Kordun (1%)  i Istočna Slavonija (0,9%).

Ovi podaci ne odražavaju pravo stanje stvari s obzirom na migracije sprskog stanovništva na području Hrvatske do ovoga popisa.⁶

5.6. Verifikacija

Nažalost, ovaj Veritas-ov spisak poginulih i nestalih nije konačan. Trenutno se u postupku verifikacije nalazi još nekoliko stotina lica za koja postoji velika vjerovatnoća da su takođe poginuli i nestali u ratnom periodu na području RH i RSK (UNPA).

5.7. Lica koja nisu obuhvaćena popisaom

Na ovom popisu se ne nalaze ni poginuli/nestali pripadnici bivše JNA koji su poginuli/nestali na području RH, ukoliko nisu rođeni ili živjeli na području Hrvatske, a takvih je 307 (95 poginulo i 212 nestalo) prema evidenciji Komisije Vlade Republike Srbije za nestala lica. Na spisku Komisije Srbije ne nalaze se ni imena onih pripadnika JNA čiji su posmrtni ostaci neposredno po pogibiji predati njihovim porodicama. Veritas ne raspolaže sa podacima od oko 700 poginuli/nestalih lica iz ove kategorije koje ćemo objaviti nakon što ih verifikujemo uz dodatne provjere.

6. Srpske žrtve i počinioci

6.1. Uniformisana lica kao žrtve
Na srpskoj strani stradalo (poginulo/nestalo) je 4.586 uniformisanih⁷ lica  (4.380 vojnika i 206 milicionera).

6.1.1. Stradali od neprijateljske strane – DIREKTNE ŽRTVE
Od neprijateljske strane stradalo ih je 3.941 (86%), od čega 2.288 nakon što je područje RSK stavljeno pod zaštitu UN-a.

Od hrvatskih oružanih snaga (HV) stradalo ih je 3.642 (92% od ukupno stradalih od neprijateljske strane), od čega je do sada utvrđeno da ih je namjerno ubijeno (nakon predaje, odbacivanja oružja ili po napuštanju položaja i odlaska prema RS ili na teritoriju RS) najmanje 458; najmanje 179 ih je ubijeno artiljerijskim i avionskim granatiranjima; najmanje 77 ih je stradalo od ubačenih diverzantsko-terotističkih grupa (DTG); najmanje 133 ih je umrlo u bolnicama od posljedica ranjavanja; najmanje 157 je stradalo nakon zarobljavanja, za 6 lica još nije utvrđen način stradanja, a ostali (2.632) su izgubili živote na borbenom zadatku.

Od ukupnog broja stradalih od HV poslije 19.05.1992. godine tj. nakon povlačenja Jugoslovenske narodne armije (JNA) sa područja Hrvatske i RSK stradalo ih je 1.720 lica.

Od kada je RSK, početkom 1992. godine, stavljena pod zaštitu UN-a na borbenom zadatku (odbrani zaštićenih zona) od hrvatske strane je smrtno stradalo  2.511 uniformisana lica.

Od Hrvatskog vijeća odbrane  – vojska Državne zajednice Herceg – Bosna (HVO) stradalo ih je 19, od čega 17 na borbenom zadatkom, 2 ubistvo;

Od Armije Bosne i Hercegovine (ABiH) stradalo ih je 196 (5%), od čega je utvrđeno da ih je 7 ubijeno artiljerijskim granatiranjem; 21 namjerno ubijeno; 20 je stradalo od ubačenih DTG; 5 je umrlo u bolnicama od posljedica ranjavanja, dok ih je 11 stradalo nakon zarobljavanja, a 132 na brobenom zadatku.

Za 73 (2%) lica, koja su takođe stradala na neprijateljskoj stani (35 na izvršavanju borbenog zadatka; 29 nakon zarobljavanja; 6 namjernim ubistvom; 1 granatiranjem; 1 je stradalo od ubačenih diverzantsko-terotističkih grupa (DTG); 1 umro u bolnici od posljedica ranjavanja, do sada se sa sigurnošću nije moglo utvrditi od koje strane su stradali s obzirom da su u nekim akcijama učestvovali zajedno (kombinovano) HV, HVO i ABiH.

Od posljedica raketiranja aviona RSK od strane NATO avijacije ubijena s 3 pilota na podučju BiH.

Na teritoriju pod neprijateljskom kontrolom 8 lica je stradalo (3 lica je umrlo prirodnom smrću „uslijed straha“, 2 lica su izvršila samoubistvo u hrvatskim zatvorima, 2 su poginula u saobraćaju i 1 lice je umrlo u bolnici nakon ranjavanja).

6.1.2. Stradali na srpskoj strani – INDIREKTNE ŽRTVE

Vojnici SVK i pripadnici milicije RSK stradavali su i na srpskoj strani. Takvih je ukupno 645  lica (14% ukupnih žrtava na srpskoj strani).

U vezi sa izvršavanjem borbenog zadatka (sopstvena minska polja, nagazne mine, nestručno rukovanje oružjem, forsiranje vodenih tokova i sl.) stradala su 59 lica;

Namjernim ubistvima (vatrenim oružjem, podmetnutim ekspolozivnim napravama, spaljivanjem, vješanjem i sl.) u međusobnim obračunima pripadnika SVK i miliconera ili paramilitarnih jedinica i mafijaškoh grupa, stradalo je 130 lica;

Ubistava iz nehata (nenamjerno ubistvo od strane saborca na izvršavanju borbenog zadatka) stradalo je 68 lica;
Samoubistva (voljno oduzimanje sopstvenog života, vatrenim oružjem, vješanjem, utapanjem, eksplozivnim napravama i sl.)  su počinila 100 lica.

U saobraćaju (prilikom odlaska na ili povratka sa položaja uključujući i vazdušni saobraćaj) život je izgubilo 101 lice;
Prirodnom smrću (smrt koja se desila u vezi sa izvršavanjem borbenog zadatka – srčani i moždani udari i sl.) stradalo je 115 lica;

Umrli u bolnicama (smrt kao posljedica ranjavanja od saborca, ili kao posljedica raznih oboljenja u vezi sa izvršavanjem borbenog zadatka) stradalo je 27 lica;

Pod nepoznatim uzrokom smrti na teritoriji pod srpskom kontrolom, stradalo je 45 lica, koji se nalaze u evidenciji poginulih/nestalih, a o kojima nema nikakvih informacija o načinu stradanja.

6.2. Civilna lica kao žrtve

6.2.1. Na srpskoj strani stradalo je ukupno 2.803 civila.

6.2.2. Stradali od neprijateljske strane – DIREKTNE ŽRTVE

Od neprijateljske strane stradalo je 2.576 (92%) lica.

Od pripadnika hrvatske strane (vojska, policija, paramilitarne grupe i sl.) stradalo je 2.513 (98%) lica, od toga ih je:
- ubijeno (vatrenim oružjem, raznim eksplozivnim napravama, spaljivanjem, vješanjem, bacanjem u bunare i sl.) 1.662 lica (66%), najviše 1995. godine 770 lica, u akcijama “Bljesak” i “Oluja”; slijedi 1991. godina, kada je na ovaj način stradalo 662 lica;

- granatiranjem (uključujući artiljerijsko i avio granatiranje područja RSK i izbjegličkih kolona  na području RS) život je izgubilo najmanje 144 lica (6%), najviše 1995. godine, 77 lica;

- u zarobljeništvu (razni načini usmrćenja, osim samoubistava, u logorima, kampovim i zatvorima RH) život je izgubilo najmanje 286 (11%) lica (1991=225, 1992=37, 1993=2, 1995=19, 1996=3);

- na druge načine (u saobraćajnim udesima u izbjegličkim kolonama, usljed gladi, nestašice lijekova, hladnoće i sl, od kojih su neki umrli u hrvatskim bolnicama) živote je izgubilo najmanje 32 (1%) lica i samoubistva u hrvatskim zatvorima;

- pod nepoznatim uzrokom smrti, na teritoriji pod kontrolom hrvatskih vlasti, prema VERITAS-ovoj evidenciji stradalo je najmanje 371 lica (15%). To su uglavnom civili, koji se nalaze u evidenciji nestalih, a o kojima nema nikakvih informacija o načinu stradanja.

Od pripadnika ABiH stradalo je 25 (1%) civila (najviše 1995. godine kada su pripadnici V MK ABiH u akciji “Oluja” napadali izbjegličke kolone sa Korduna i Banije, ali i ranijih godina kada su pripadnici ovog korpusa vršili upade na teritoriji RSK);

Od zasad neidentifikovane odnosno kombinovane tri neprijateljske strane HV, HVO i ABiH, stradala su 22 (1%) lica, 11 ubijeno, 9 granatiranjem, 2 na nepoznat način.

Na teritoriju pod neprijateljskom kontrolom 16 (11 lica je umrlo “prirodnom smrću” a 5 je izvršilo samoubistvo) čija smrt se ne može dovesti u direktnu vezu sa neprijateljskom stranom, te ih tretriramo kao indireknte žrtve.

6.2.3. Stradali na srpskoj strani – INDIREKTNE ŽRTVE

Među civilnim žrtvama rata na srpskoj strani evidentirano je 228 lica (9% od ukupnog broja civilnih žrtava na srpskoj strani), čija smrt je vezana za rat i ratna dešavanja, ali se njihova smrt/nestanak ne može pripisati bilo kojoj neprijateljskoj strani.

Među njima se nalaze uglavnom civilna lica koja su smrtno stradala u izbjegličkim kolonama izazvanim hrvatskim akcijama “Bljesak” i “Oluja” ali i u nekim ranijim događanjima (130 se vode kao umrli prirodnom smrću, 17 je izvršilo samoubistvo, 22 je umrlo u bolnicama, 30 je ubijeno u međusobnim obračunima, 6 su ubijena iz nehata, 3 su nestala nakon hapšenja od pripadnika milicije RSK, 7 ih je život izgubilo u saobraćajnim udesima, 1 od granate, a 12 je život izgubilo na druge načine).

6.3. Zaključak

6.3.1. Direktne žrtve
Kao žrtava rata i poraća na srpskoj strani, stradalih od neprijateljske strane evidentirano je 6.517 lica (88% od ukupnog broja žrtava na srpskoj strani), od toga 3.941 uniformisanih lica i 2.576 civila.

Od strane hrvatskih snaga (vojska, policija, paramilitarne grupe), stradalo je 3.642 uniformisanih lica i 2.472 civila, što ukupno daje brojku od 6.218 lica (95% od ukupno stradalih od neprijateljske strane);

Od strane HVO stradalo je 19 lica (0,3% od ukupno stradalih od neprijateljske strane);

Od strane ABiH stradalo je 196 vojnik i 25 civila, ukupno 221 lica (3% od ukupno stradalih od neprijateljske strane).

Od zasad neidentifikovane, odnosno kombinovane tri neprijateljske strane HV, HVO i ABiH, stradalo je 73 srpskih vojnika i 22 srpska civila ili ukupno 122 lica (1,8% od ukupno stradalih od neprijateljske strane).

6.3.2. Indirektne žrtve
Žrtava rata na srpskoj strani koje se ne mogu pripisati direktno bilo kojoj neprijateljskoj strani, evidentirano je ukupno 889 lica, od toga 645 uniformisanih lica i 228 civila, te 16 civila na hrvatskoj strani, što daje brojku  889 (12% od ukupnog broja žrtava na srpskoj strani).

6.3.3. Učešće srpskih žrtava u ukupnoj populaciji u RH
Po popisu stanovništva iz 1991. godine u RH bilo je ukupno 4.784.265 stanovnika, od čega 3.736.356 Hrvata, 581.663 Srba i 106.041 Jugoslovena (podaci Statističkog zavoda RH).

Upoređujući ukupne gubitke na srpskoj strani (7.389) sa učešćem srpske populacije u ukupnom broju stanovnika u RH iz 1991. godine, dolazi se do iznosa od 1,27% poginulih i nestalih na srpskoj strani u periodu od 1990. do 1998. godine.

7. Ekshumacije i identifikacije
7.1. Sa područja Hrvatske, uključujući i bivšu RSK, počev od 2001. godine, iz masovnih, zajedničkih i pojedinačnih grobnica ekshumirano je 1.522 leša, od toga:

7.1.1. 499 leševa – istražioci ICTY-a, sami ili u saradnji sa nadležnim institucijama u RH i uz monitoring predstavnika srpske strane⁸;

7.1.2. 697 leševa – u organizaciji Ureda za poginule i nestale RH i uz monitoring predstavnika srpske strane⁹;

7.1.3.  189 leševa – iz manjih ili pojedinačnih grobnica u organizaciji Ureda za poginule i nestale RH, bez monitoringa sa srpske strane;

7.1.4. 137 leševa – u sopstvenoj režiji porodica koje su ih pronašli, ekshumirali, identifikovali (klasičnim putem) i sahranili bez učešća državnih organa.

7.2. Sa područja BiH, počev od 1998. godine, ekshumirano, identifikovano i sahranjeno je ukupno 91 posmrntih ostataka sa Veritasove liste nestalih.

7.3. Sa područja Srbije, počev od 2000. godine, ekshumirano, identifkovano i sahranjeno je  ukupno 20 posmrntih ostataka sa Veritasove liste nestalih.

7.4. Ukupno ekshumiranih posmrtnih ostataka sa područja RH, BiH i Srbije =1.633.

7.5. Od ekshumiranih leševa sa područja RH do sada je identifikovano 1.136¹⁰ (999 u organizaciji Ureda za poginule i nestale RH i 137 u organizaciji porodica), i svi su sahranjeni (812 u RH, 283 u Srbiji, 41 u BiH) te 91 sa područja BiH i 20 sa područja Srbije, što ukupno daje brojku od 1.247 identifikovanih, a za ostale ekshumirane se čekaju rezultati za DNK (377).

7.6. VERITAS trenutno raspolaže sa još 163 registrovanih (poznatih) grobnih mjesta leševa srpskih žrtava na području Hrvatske iz ratnog perioda 1991 – 1998., koja se, uz malo dobre volje sa hrvatske strane, mogu odmah ekshumirati, kao što su mogli i ranijih godina.

Od navedenog broja registrovanih (poznatih) grobnih mjesta, na službene hrvatske izvore se odnosi 35-47 grobnih mjesta.

7.7. VERITAS je prikupio i velik broj informacija o mogućim mjestima ukopa, pojedinačnim i masovnim,¹¹  stradalih Srba u svim fazama rata, koje tek treba provjeriti na licu mjesta.

Hrvatska strana opstruira ekshumacije i identifikacije srpskih žrtava iz razloga što bi pronalaženje svih leševa srpskih žrtava pokvarilo njen “imidž” kao “žrtve srpske agresije”.

 

Beograd, 28. februara 2021. godine
Savo Štrbac,  predsjednik
DIC-a VERITAS