Tajni nemački dosije, koji je dospeo u Arhiv Vojvodine, upravo u celosti preveden, svedoči o stravičnim zločinima u vreme NDH, koji su u šoku i neverici ostavljali i okupatore Drugog svetskog rata
OKRUTNOST sa kojom su pod vođstvom ustaša vršena ubistva u NDH prevazilazi sve ono što je dosad zabeleženo u krvavoj istoriji balkanskih naroda. Ljudi su klani kao životinje, lobanje im razbijane čekićima ili sekirama, uterivani su kao stoka u štale koje su zatim paljene…
Ovo je deo šokantnog autentičnog nemačkog dosijea o ustaškim zverstvima nad Srbima, Jevrejima i Romima, počinjenim 1941. i 1942. u logorima u Jasenovcu, Staroj Gradiški i na drugim područjima NDH, koji je posle gotovo osam decenija dospeo u javnost februara ove godine, zahvaljujući saradnji Arhiva Vojvodine i “Večernjih novosti”, i upravo je u celosti preveden sa nemačkog na srpski jezik.
Jedan njegov manji deo pretočen je u knjigu “Gudovac 1941: put zločina”, i već je dospeo u Vatikan i na još nekoliko značajnih svetskih adresa. Sa nekih od njih, ovih dana, u Novi Sad stigli su odgovori direktoru Arhiva Vojvodine dr Nebojši Kuzmanoviću:
“Poštovani, Njegova svetost papa Franja primio je Vaše pismo i poklon, knjigu “Gudovac 1941: put zločina”, i zamolio me je da odgovorim u njegovo ime. Veoma ceni Vašu želju da podelite Vaš rad sa njim. Njegova svetost setiće Vas se u Njegovim molitvama i moliće se Bogu da Vas blagoslovi snagom i mirom. Srdačno, Monsinjor Paul Bordžija, pomoćnik”.
U Gudovcu su ustaše 28. aprila 1941. masakrirale 190 srpskih muškaraca, žitelja desetak sela u bjelovarskom kraju. Bio je to prvi organizovani masovni zločin nad Srbima u NDH, a počinjen je već 18. dana od osnivanja ove ustaške tvorevine.
KNjIGU o tom zlodelu, koja sadrži četrdesetak stranica teksta na srpskom i engleskom jeziku, te dvadesetak autentičnih fotografija, priredio je dr Nebojša Kuzmanović uz stručnu pomoć Aleksadra Bursaća i Milana Radanovića iz vojvođanskog arhiva i Arhiva Srba u Hrvatskoj. Suizdavač Arhiva Vojvodine je Srpsko narodno vijeće iz Zagreba.
Fotografije zverski usmrćenih Gudovčana snimili su pripadnici Komande nemačkog garnizona u Bjelovaru, koji su ubrzo posle pokolja, po prijavi rođaka ubijenih Srba i uz pomoć prevodioca Marte Omčikus iz ugledne bjelovarske porodice, poslali svoju komisiju na poprište zločina.
Osim što je otišla u Vatikan, knjiga o žrtvama Gudovca i okoline, već je postala deo Biblioteke Memorijalnog muzeja holokausta u Vašingtonu i Međunarodnog arhivskog centra za nacističke zločine u Nemačkoj, o čemu svedoče pisma koja su Arhivu Vojvodine, takođe ovih dana, stigla od Lenora Bela, direktora vašingtonske biblioteke, i dr Kristijana Groha, načelnika nemačkog arhivskog centra.
- Uz podršku Ministarstva kulture i informisanja i ministra Vladana Vukosavljevića, stručnjaci su prethodnih meseci prevodili kompletan dosije od nekoliko stotina dokumenata o zločinima NDH, koji su najvećim delom pisani na nemačkom jeziku – kaže nam direktor Arhiva Vojvodine dr Kuzmanović.
Naš sagovornik naglašava da ovi dokumenti imaju veliki značaj jer su ih sačinili predstavnici nemačke obaveštajne službe tokom Drugog svetskog rata.
- Knjižica o Gudovcu je “prethodnica” i predstavlja deo svedočanstava o ustaškim zločinima sakupljenim u nemačkom dosijeu koji ćemo kompletan, do kraja ove godine, digitalizovati, a zatim i pretočiti u knjigu. Želimo da on bude dostupan istoričarima i istraživačima kod nas i u svetu. To je naš dug kulturi sećanja na sve žrtve – ističe Kuzmanović.
STICAJEM slučajnosti ovaj dosije, sa 600 listova dokumenata i 63 autentične i uredno, nemačkom preciznošću, numerisane fotografije, dospeo je u Arhiv Vojvodine. Decenijama je ova dokumentacija koju su, po svemu sudeći, Nemci prevideli ubrzano se evakuišući iz Beograda, bila deo ličnog fonda Slavka Odića (Bihać, 1916 – Beograd, 2006), nosioca Partizanske spomenice. U posleratnom periodu Odić je službovao u SUP-u, bio generalni konzul u Torontu, a bavio se i publicistikom.
Odićevo interesovanje za tajne službe može se objasniti činjenicom da je tokom dela svoje vojne karijere pripadao Odeljenju za zaštitu naroda (OZNA), te je imao pristup tajnim arhivima. Ostaje nejasno zašto nije publikovao ovaj dosije.
Dve godine posle Odićeve smrti, R. Z. iz Sremske Kamenice, kod Novog Sada, ponudio je taj dosije Arhivu Vojvodine. Otkup i primopredaja dokumentacije koja je nosila naslov “Ustaška zvjerstva u NDH” izvršeni su 17. oktobra 2008. godine. Narednih 11 godina dosije je netaknut stajao u arhivskom depou sve do prošle godine, kada je jedan arhivista, započevši rad na toj dokumentaciji, skrenuo pažnju na njenu važnost novopostavljenom direktoru te ustanove Kuzmanoviću.
Ispostavilo se da najveći broj dokumenata u dosijeu potiče od nemačkih obaveštajnih organa u Hrvatskoj i Srbiji. Deo je dospeo od organa tzv. Vlade narodnog spasa Milana Nedića, kao i Komesarijata za izbeglice. Pojedini dokumenti su pisma ili svedočenja građana ili zapovednika paravojnih jedinica.
SVAKA od 63 fotografije zajedno sa kratkim opisima bila je zakačena na listove hartije sa memorandumom šefa nacističke bezbednosne policije u Srbiji. Pisana na nemačkom jeziku, overena nemačkim pečatima, dokumentacija je upućivana zapovednicima nemačke službe bezbednosti u tadašnjem Beogradu. Zapovednik, odnosno šef Policije bezbednosti i službe bezbednosti u okupiranoj Srbiji, od aprila 1941. do januara 1942. bio je Vilhelm Fuhs, a od januara te godine zamenio ga je Emanuel Šefer.
Svedočanstva su prepuna jezivih detalja nad kojima su se zgražavali i nemački okupatori! Kapetan Hefner (Arth. Haeffner) u dopisu od 12. oktobra 1941. navodi da okrutnost sa kojom su pod vođstvom ustaša vršena ubistva u Bosni i Hercegovini “prevazilazi sve ono što je dosad zabeleženo u krvavoj istoriji balkanskih naroda”.
- Od streljanja se brzo odustalo, jer se to smatralo traćenjem municije. Zbog toga su odabrane druge vrste smrti. Tako su ljudi jednostavno klani kao životinje. U drugim slučajevima na hiljade ljudi poslato je na drugi svet tako što su im lobanje čekićima ili sekirama bile razbijene. Često su ljudi uterivani kao stoka u kuće, ambare i štale, koje su paljene, a ljudi su ostavljani da umru u plamenu – svedočanstvo je ovog nemačkog kapetana.
U nastavku ovog dokumenta nemački oficir precizira da su kod Bosanskog Petrovca, gde je do akcije Italijana unaokolo nepokopano ležalo više od 8.000 leševa, oko tragova spaljenog stoga sena pronađeno 70 ugljenisanih leševa, a kako je moglo da se vidi, oni su žicom bili vezani za stog sena i njegovim paljenjem stradali su na lomači.
- DOGAĐALO se da su roditelji svoju malu decu, ne bi li ih spasli, puštali da skliznu kroz prozore kuća u plamenu, koje su ustaše bile opkolile. Međutim, ustaše su donosile vile za seno i nabadale decu na njih, potom ih bacale natrag u plamen. Jedva da se može uopšte zamisliti takva jedna okrutnost, pred kojom bi se i neljudi užasnuli. Čak su im i crkve služile za to da se u njih uteraju ljudi poput stoke i da se tamo ubiju – zaključio je u svom izveštaju zgranuti nemački kapetan, koji je naveo i podatak da broj srpskih žrtava iznosi blizu 400.000.
O stanju u hrvatskom logoru Jasenovac, kapetan Hefner 8. januara1942. zapisuje svedočenje lekara “zaposlenog” u logoru:
- Lekar opisuje stanje u ovom logoru kao pakleno. Logor se nalazi na vodoplavnom području Save i u njemu je smešteno oko 10.000 ljudi, od kojih svakodnevno njih 100 umre od iscrpljenosti i bolesti. Ljudi su vašljivi, prljavi i kao dnevnu porciju često dobijaju samo jedan krompir. Sa internircima se neljudski postupa i jedino što oni priželjkuju je brza smrt – obavestio je nemački kapetan svoju komandu.
PREMA svedočenju jedne Hrvatice (31. decembra 1941), udate za Srbina, 26. decembra 1941. godine, ponovo su otpočeli užasni progoni Srba u Slavonskoj Požegi, Pakracu, Novoj Gradiški i okolini. Po noći, ustaše su okupile Srbe i oterali ih u logor u Jasenovac, dok su žene i deca odvučeni u nepoznatom pravcu. Čak i oni Srbi koji su prešli u katoličku veru su odvedeni u logor.
O uslovima u Jasenovcu, ovoj ženi je pričao njen rođak, pukovnik u hrvatskim oružanim snagama, kojem je bila dužnost da podigne koncentracioni logor i da obavlja njegovu inspekciju.
Prema ovom svedočenju, u Jasenovcu su Srbi bili smešteni u drvenim barakama koje se nalaze na mokrom i vlažnom terenu, tako da im voda doseže do kolena. Ako legnu, ne mogu da se održavaju na vodi, već stoje celu noć. U ranu zoru, ustaše ih bude pucnjima iz pušaka. Onaj koga metak pogodi, pada mrtav, a ostali se vuku kroz glib. Onoga ko padne u vodu, ustaše zatuku.
Sve dok ljudi mogu da hodaju, rade na brani na Savi, i u isto vreme služe kao most za ustaše preko blata, i to na takav način što dva para ljudi stoje, na ramenima moraju da drže daske, a ustaše po njima hodaju kao po mostu! Ova mučenja traju po ceo dan, čim neko usled ovih muka padne, biva odmah zatučen ili živ zakopan!
- Po mišljenju ovog pukovnika, u ovom logoru ni najjači i najzdraviji ljudi ne mogu izdržati duže od 14 dana. Nakon likvidiranja logora u Gospiću, pre dva meseca, u Jasenovcu se nalazilo 18.000 ljudi, a sad ih ima 3.000, iako niko iz logora nije pušten, a uvek dolaze novi. Svi ostali su pomrli od hladnoće i gladi ili su ubijeni – piše u nemačkom dosijeu.
NAREDNIK Franc Bublik 17. novembra 1941. svom nemačkom zapovedniku za Srbiju, ovako raportira o ustaškim zverstvima:
- U jedan zagrebački zatvor bačen je 76-godišnji starac, čiji je sin izbegao hapšenje blagovremenim, spontanim begom. Kako bi od oca iznudili priznanje o trenutnom mestu boravka sina, postupalo se tako da je starcu prilikom saslušanja svaki dan kleštima kidan po jedan nokat naizmenično sa prstiju nogu i ruku. Jednoj majci je u jednom logoru sličnim povodom svakodnevno vađen po jedan zub – napisao je Bublik i za progon Srba optužio hrvatskog državnog sekretara Eugena Kvaternika.
Gostioničarka Julka Škare iz Topuskog u srezu Vrginmost, udovica, stara 42 godine, majka dvoje dece, u svedočenju je navela da je u njenu gostionicu navraćao ustaša Zvinščak iz Zagreba. Ona ga je opisala kao jednog od najkrvoločnijih:
“Jedno od najužasnijih dela koje je izvršio, bilo je da je postavio majke i decu u jedan red, a zatim ih sve poubijao jednim jedinim metkom.”
NA desetine ovakvih jezivih svedočanstava sadrži dosije Arhiva Vojvodine. Čitajući ih, arhivistima i prevodiocima često je bila potrebna duža pauza, da se priberu i vrate svom poslu. Predugo su ovi dokazi bili izvan domašaja javnosti, a igrom slučaja, otkriveni su u jeku pokušaja hrvatskih ekstremista da revidiraju ustašku istoriju i višestruko umanje broj srpskih i jevrejskih žrtava u Jasenovcu i drugim zloglasnim logorima NDH.
PISMO STEPINCU
NAROČITO veliku pažnju u nemačkom dosijeu izaziva pismo o ustaškim zločinima nad Srbima koje je 8. februara 1942. godine nadbiskupu Alojziju Stepincu poslao svedok koji se potpisao kao “katolik hrišćanin, pa tek onda Hrvat”. On je naveo da su starci, žene i deca redovno prvo strašno zlostavljani, pa tek onda ubijani. Pisao je:
“Nevini Srbi prikivani su na panjeve, plamen vatre je lizao njihova gola prsa, njihova je koža zguljivana, otvorene rane peskom i solju posipane, oči kopane, uši, nosevi i jezici odsecani. Deca su bacana u vatru, kipuću vodu i krečane…”
Kada je u “Novostima”, pre šest meseci, obelodanjeno da je ovo pismo, sastavni deo nemačkog dosijea, u posedu Arhiva Vojvodine, u Hrvatskoj su se pojavile tvrdnje da je reč o falsifikatu, podmetnutom iz Beograda hrvatskom političaru Prvislavu Grisogonu (Split, 1879 – Pariz, 1969). Direktor vojvođanskog arhiva Kuzmanović, tim povodom, međutim, ističe:
- Nesporno je da mi imamo original tog pisma.
ZAINTERESOVAN I PROFESOR GRAJF
ZA novootkriveni nemački dosije, kako saznajemo, zainteresovan je i prof. dr Gideon Grajf, glavni istraživač Instituta za Holokaust “Šem olam” u Izraelu i autor studije “Jasenovac, Aušvic Balkana”. On je tokom četvorogodišnjeg istraživanja otkrio da je u Jasenovcu na najsvirepiji način ubijeno minimum 800.000 Srba i oko 40.000 Jevreja. Profesor Grajf će, najverovatnije, krajem avgusta ovu svoju studiju predstaviti u Arhivu Vojvodine.
Jovanka Simić
Povezani tekstovi
