Na filmskom festivalu “Slobodna zona”, održanom u Beogradu, Nišu i Novom Sadu od 7. do 12. novembra 2018, posebno priznanje u regionalnoj selekciji dodeljeno je hrvatskom reditelju Nebojši Slijepčeviću za dokumentarni film “Srbenka”, koji je ove godine pobrao mnogo nagrada širom sveta.
Po sinopsisu film prati probe za pozorišnu predstavu “Aleksandra Zec” hrvatskog reditelja Olivera Frljića u produkciji HKD Teatra u Rijeci, stvarajući paralelnu filmsku priču o tome što to znači danas odrastati u Hrvatskoj a da nisi Hrvat. I to još ako ti je kojom nesrećom neko od roditelja Srbin.
Za one koji nisu gledali ni predstavu o Aleksandri Zec ni film o toj predstavi, evo nekoliko osnovnih podatka o stradanju njene porodice:
Pripadnici rezervne jedinice MUP-a RH, kojom je komandovao Tomislav Merčep, u Zagrebu su 7. decembra 1991. likvidirali Mihajla Zeca (38), njegovu suprugu Mariju (36) i njihovu dvanaestogodišnju kćerku Aleksandru. Po Merčepovom naređenju, Miro Bajramović je naredio pripadnicima jedinice Igoru Mikoli, Siniši Rimcu, Nebojši Hodaku i Snježani Živanović da privedu Srbina Mihajla Zeca zbog navodnih veza sa krajiškim Srbima. Prilikom privođenja, uveče oko 23 sata, ispred njegove kuće u Poljaničkoj ulici na Trešnjevci, Mihajla je ubio Siniša Rimac, navodno u pokušaju bega. Nakon Mihajlove likvidacije, Munib Suljić se vratio u Mihajlovu kuću, odakle je izveo njegovu ženu Mariju i njihovu kćer Aleksandru. Najpre ih je odveo u hotel “Panorama”, a odatle na Sljeme, gde ih je pobio iz vatrenog oružja, a nakon toga naredio ostalim pripadnicima jedinice da leševe bace u jamu za smeće i potrpaju. Nekolio dana posle likvidacije, njihove leševe je pronašao Marijin brat Zlatko Mesić, i sam pripadnik MUP-a RH. Aleksandrina sestra Gordana i brat Dušan, uspeli su preživeti, jer su se posakrivali po kući i tako promakli ubicama.
Ubice porodice Zec su ubrzo pronađene i uhapšene. U predkrivičnom postupku priznali su ubistva i odveli policiju na mesto gdje su pokopali žrtve. Za delo za koje su bili prijavljeni prije saslušanja nije bilo predviđeno obavezno prisustvo branioca u predkrivičnom postupku. Po rasvetljavanju zločina, delo se prekvalifikuje, a počinioci se, po savetu advokata, u istrazi brane ćutanjem, zbog čega se prethodni iskazi kao nezakoniti izuzimaju iz spisa, a postupak se obustavlja “u nedostatku dokaza”.
Presudama Županijskog suda u Zagrebu iz maja 2016. i Vrhovnog suda RH iz februara 2017, osuđen je Tomislav Merčep na sedam godina zatvora “za nesprečavanje podređenih da vrše nezakonita hapšenja, zlostavljanja i ubijanja 31 civila, od kojih su 23 usmrćena”, među kojima su navedena i imena Mihajla, Marije i Aleksandre Zec.
Reditelj Oliver Frljić 23 godine kasnije u Rijeci postavlja pozorišnu predstavu o tom slučaju. Naslovnu ulogu u predstavi igrom slučaja dobija dvanaestogodišnja devojčica iz Rijeke srpskog porekla – Nina. Nakon beogradske projekcije, autor filma je objašnjavao publici da “Srbenku“ nije ni snimio zbog Aleksandre Zec, već zbog Nine, koja je rođena 10 godina nakon što je Aleksandra ubijena i šest godina nakon završetka rata i koja se sa sedam godina morala suočiti sa svojim nacionalnim identitetom, tako da joj je učešće u predstavi bio “emancipacijski proces”.
Prije desetak godina iz krugova SPC stizali su podaci da je u Hrvatskoj od početka devedesetih pokršteno više od 30.000 Srba, od kojih je najviše dece. O fenomenima “pokatoličenja” i “pohrvaćenja” pravoslavne dece u Zagrebu slušao sam još u jesen 1995. od zagrebačkog paroha Milenka, koji mi se jadao kako mu se posao pravoslavnog sveštenika sveo na izdavanje potvrda roditeljima da su im deca krštena u pravoslavnoj veri sa kojom su ih katolički sveštenici, uz saglasnost roditelja, po “skraćenom postupku” prevodili u katoličku.
Do rata devedesetih Rijeka je smatrana za najtolerantniji grad u Hrvatskoj prema drugima i drugačijama, što mogu posvedočiti iz sopstvenog iskustva pošto sam jedno vreme živeo u njemu. Tužno je da i u takvom gradu deca koja su rođena desetak godina po završetku rata ne smeju da kažu da su Srbi. Nini je pomogla uloga u predstavi da se i javno suoči sa svojim srpskim identitetom, za koji je do tada znao samo jedan drug iz razreda i njeni roditelji, koje je mnogo mrzila kada su joj potvrdili da je i ona “Srbenka”. Nina je nekako preživela “emancipacijski proces”. A šta će biti sa jednom drugom devojčicom iz predstave i filma sa tipičnim srpskim prezimenom, koja samouvereno izjavljuje da je Hrvatica, kada jednog dana otkrije da i ona ima “pogrešna” krvna zrnca?
Biti Srbin i pravoslavac u Hrvatskoj je i danas neoprostiv greh. Ko ne veruje neka pogleda film “Srbenka”.
6. decembra 2018.
