U zadnjih nekoliko dana mediji u regionu veliku pažnju poklanjaju hrvatskom Zakonu o pravnim posledicama osude, kaznenoj evidenciji i rehabilitaciji pod poprilično bombastičnim naslovima: “Hrvatska briše ratne zločince”, “Zločinci postaju heroji, žrtve ponovo ubijaju”, “Da li Zakon o rehabilitaciji u Hrvatskoj koriguje istorijske činjenice?”
Upoređujući medijske izveštaje sa originalnim tekstom pomenutog zakona, zapazio sam da u njima ima mnogo nerazumevanja i improvizovanja, zbog čega sam i odlučio da ovoj temi i ja posvetim malo pažnje.
Prema odluci Hrvatskog sabora od 12. decembra 2012, Zakon o pravnim posledicama osude, kaznenoj evidenciji i rehabilitaciji usvojen je radi usklađivanja sa zakonodavstvom EU o informacijama sadržanim u kaznenoj evidenciji. Zakon je stupio na snagu 1. januara 2013, a Hrvatska je postala članica EU 1. jula iste godine. Zakon je u međuvremenu doživeo i tri novele (2015, 2017. i 2022), uglavnom kozmetičke prirode.
O pravu na rehabilitaciju pomenuti zakon kaže: učinlac krivičnog dela koji je pravosnažno osuđen ili je oslobođen kazne ima pravo nakon proteka zakonom određenog vremena i pod uslovima koji su određeni ovim Zakonom, smatrati se osobom koja nije učinila krivično delo, a njezina prava i slobode ne mogu se razlikovati od prava i sloboda osoba koje nisu učinile krivično delo; nakon izdržane, oproštene ili zastarele kazne zatvora, osuđene osobe imaju sva prava građanina utvrđena Ustavom, zakonom ili drugim propisima te mogu sticati sva prava osim onih koja su im ograničena bezbednosnom merom ili nastupanjem pravne posledice osude; pod uslovom da učinilac krivičnog dela nije ponovno osuđen zbog novoga krivičnog dela, rehabilitacija nastupa po sili zakona kad proteknu sledeći rokovi: dvadeset godina kod osude na kaznu dugotrajnog zatvora, petnaest godina kod osude na kaznu zatvora od deset godina ili težu kaznu, deset godina kod osude na kaznu zatvora od tri godine ili težu kaznu, pet godina kod osude na kaznu zatvora od jedne godine ili teže kazne; protekom pomenutih rokova učinilac krivičnog dela smatra se neosuđivanim i svaka upotreba podataka o osobi kao učiniocu krivičnog dela zabranjena je, a upotreba tih podataka nema pravni učinak; rehabilitovana osoba ima pravo poricati pređašnju osuđivanost i zbog toga ne sme biti pozvana na odgovornost niti imati bilo kakve pravne posledice; rešenje o rehabilitaciji donosi Ministarstvo pravde po službenoj dužnosti, a u slučaju nekih spornih momenata i sud na zahtev osuđenog.
Skoro svi medijski izveštaji “okomili” su se na odredbe o rehabilitaciji ratnih zločinaca, iako ih zakon uopšte i ne spominje. U tom kontekstu spominje se skorašnja mogućnost rehabilitacije Mirka Norca (1967), pripadnika hrvatske vojske, pravosnažno osuđenog za zločine nad Srbima u Gospiću i “Medačkom džepu” na 15 godina zatvora, od kojih je i izdržao dve trećine a ostatak proveo na uslovnoj slobodi, na koju je pušten u toku 2011.
Iz originalnog teksta je vidljivo da Zakon ne pravi razliku između običnih i ratnih zločinaca, pa se stoga njegove odredbe odnose na obe kategorije. Jedini izuzeci koji se tiču rehabilitacije pojedinaca koji su počinili zločine su oni koji su počinili zločine “prema žrtvi posebno ranjivoj zbog njezine dobi, bolesti, ovisnosti, trudnoće, invaliditeta, teške ili duševne smetnje” i protiv “okoliša” (onečišćavanje životne sredine).
Skoro svi medijski izveštaji “okomili” su se na odredbe o rehabilitaciji ratnih zločinaca, iako ih zakon uopšte i ne spominje. U tom kontekstu spominje se skorašnja mogućnost rehabilitacije Mirka Norca (1967), pripadnika hrvatske vojske, pravosnažno osuđenog za zločine nad Srbima u Gospiću i “Medačkom džepu” na 15 godina zatvora, od kojih je i izdržao dve trećine a ostatak proveo na uslovnoj slobodi, na koju je pušten u toku 2011. Neki mediji kalkulišu da Norcu 2026. (15 godina po izlasku iz zatvora) po sili zakona nastupa rehabilitacija. Po mom shvaćanju osuđenom se i uslovni otpust računa u izdržavanje kazne, što znači da mu rok od 15 godina za rehabilitaciju počinje teći od 2016. (kad mu ističe kazna od 15 godina zatvora) a to onda znači i da bi mu rehabilitacija nastupila 2031. godine. Mirko bi tada imao 64 godine života.
Po saopštenju Državnog odvetništva Republike Hrvatske (DORH) iz maja 2023. godine, zbog zločina počinjenih u „domovinskom ratu” krivični postupak u protekle tri decenije pokrenut je protiv gotovo 4.000 osoba, od čega ih je, pravosnažno i nepravosnažno, osuđeno 707, pred nadležnim sudovima vodio se krivični postupak protiv 499, dok se istraga vodila protiv 139 osoba. Među ukupno procesuiranima za ratne zločine na području Hrvatske, po “Veritasovim” istraživanjima, oko tri procenta su pripadnici oružanih snaga RH, a svi ostali su pripadnici „neprijateljskih snaga” (TO, JNA, SVK, funkcioneri RSK i Republike Srbije i poneki dobrovoljac). Od svih do sada procesiranih, tek je za oko 13 procenata postupak vođen u prisustvu a za sve ostale u odsustvu. Među ukupno osuđenima, takođe po “Veritasovim istraživanjima”, nalazi se oko 70 pripadnika Hrvatske vojske i Hrvatskog veća odbrane, a svi ostali su pripadnici „neprijateljskih snaga”.
Jedan od osuđenih pred hrvatskim sudovvima je i Srbin Bogdan Banić (1937), koji je uhapšen 11. septembra 1995. pod optužbom “da je od avgusta 1991. do početka avgusta 1995. u rodnim Lepurima, opština Benkovac, kao naoružani pripadnik paravojnih jedinica, s drugim neidentifikovanim osobama, vršio proterivanje hrvatskog stanovništva iz tog sela i pljačkao njihove kuće, zapalio gospodarsku zgradu, ubio tri svinje i četiri konja u vlasništvu proteranih Hrvata”, čije delo je kvalifikovano kao ratni zločin, i za koje je presudom Vrhpvnog suda RH od 22. februara 1996. pravosnažno osuđen na kaznu od osam godina zatvora, koju je izdržavao u zatvoru Lepoglava sve do 26. marta 2001. kada ga je predsednik RH pomilovao od daljeg izdržavanja kazne zatvora.
Prema gore pomenutom zakonu kazna je Bogdanu u kaznenoj evidenciji trebala biti brisana po službenoj dužnosti deset godina po izlasku iz zatvora (oko 2,5 godine su mu oproštene) odnosno sa danom 26. marta 2003. U tom momentu Bogdan je imao 66 godina života.
Prema zakonu koji je povoljniji za okrivljene, kazna za ratne zločine može se izreći u rasponu od pet do 20 godina, a uz posebno olakšavajuće okolnosti i ispod zakonskog mimimuma ali ne manje od jedne godine. U praksi hrvatskih sudova registrovali smo izrečene kazne učiniocima ratnih zločina u svim rasponima od 1 do 20 godina.
Da li je trebalo i osuđenim osobama za ratne zločine dati pravo na rehabilitaciju?
Bio sam sudija kada je u krivičnom zakonodavstvu SFRJ postojala i smrtna kazna za najteža krivična dela, među koja su spadala i krivična dela ratnih zločina. Bio sam sudija i kad je ukinuta smrtna kazna u zakonodavstvu SFRJ, što su kasnije preuzele i nove države nastale raspadom te zajedničke države. Glavni razlog za ukidanje smrtne kazne bio je nemogućnost naknadne popravke eventualne greške u procesu utvrđivanja činjenica ali i mogućnost resocijalizacije osuđenog. Ukidanje smrtne kazne mnogi pravni teoretičari i praktičari smatrali su civilizacijskim iskorakom u odnosu na dotadašnju višemilenijumsku praksu. Isti razlozi trebali bi biti opravdanje i za rehabilitaciju pravosnažno osuđenih osoba pod uslovima u uvodno pomenutom zakonu, kojeg je Hrvatska morala preuzeti iz zakonodavstva EU. Takav propis će morati doneti i Srbija (koja trenutno propisuje sličnu rehabilitaciju za osobe osuđene do tri i fakultativnu sudsku od tri do pet godina zatvora) ukoliko želi postati članica EU.
A da se ja pitam, rehabilitaciju za osuđenike za ratne zločine izjednačio bih sa onom predviđenom za osuđenike za krivična dela prema “žrtvi posebno ranjivoj zbog njezine dobi, bolesti, ovisnosti, trudnoće, invaliditeta, teške ili duševne smetnje” i protiv onečišćavanja životne sredine. Po toj računici u vreme nastupanja rehabilitacije Mirko Norac bi imao 79 a Bogdan Banić 76 godina života.
Slažem se sa onima koji smaraju da pravila o rehabilitaciji iz uvodno pomenutog hrvatskog zakona ne bi smela da se odnose na korištenje “brisanih” podataka na izveštavanje o pitanjima za koja postoji opravdan i značajniji javni interes kao i u naučne svrhe. Uostalom, takva je praksa u zemljama regiona bila i do sada za krivična dela za koja je bila predviđena zakonska ili sudska rehabilitacija.
Savo Štrbac
Objavljeno u dnevnom listu „Politika, 6. februara 2024. godine, štampano izdanje
