SVU originalnost i začudnost naših međuratnih avangardnih pokreta, njihov značaj u svetskim razmerama, ali i tragične sudbine većine aktera, oživeo je u monografiji “Zenitodadaizam u srpskoj književnosti” Predrag Todorović.
Ova knjiga u izdanju Instituta za književnost, koja donosi do sada nepoznata otkrića, na više od tri stotine stranica, u velikom formatu, uz više stotina reprodukcija, fotografija, ilustracija, slika časopisa, knjiga, koja čak i svojim grafizmom ilustruje umetnost zenitodadaizma, uskoro će se naći i u svim bibliotekama u Srbiji (otkupljena je na ovogodišnjem konkursu Ministarstva kulture).
Posle inicijative da se na Novom groblju, povodom veka od prvog izdanja časopisa “Zenit”, obnovi mesto na kome počiva Ljubomir Micić, i ova opsežna studija predstavlja Todorovićev angažman da se sačuva ovaj neprocenjivi deo srpske kulturne baštine, ne samo od zaborava, već i pogrešnog tumačenja.
- U ovoj studiji sam se bavio proučavanjem fenomena koji sam nazvao zenitodadaizam – spojem dva pokreta u okvirima srpske avangarde – zenitizma i dadaizma – objašnjava viši naučni savetnik beogradskog Instituta za književnost i umetnost, koji je veliki deo svoje bogate karijere posvetio upravo proučavanju naše avangarde.
Rezultat tog višedecenijskog rada su, osim brojnih tekstova, dve monografije “Planeta Dada” i “Dadaistički časopisi”, a priredio je i “Antologiju srpskog dadaizma”, koja je značajno promenila paradigmu tumačenja ovog pokreta u okvirima srpske kulture, proširivši polje proučavanja i na autore koji, pre toga, nisu bili posmatrani kroz fokus dadaističke poetike. Todorović je uveo i nov teorijski pojam – zenitodadaizam.
- Ovaj termin je amalgam zenitizma i dadaizma, dva nezavisna pokreta, koja su se sjedinila na jedinstven način – objašnjava za naš list.
- Časopis “Zenit”, Ljubomira Micića, pokrenut u februaru 1921, i Dragan Aleksić, koji otkriva dadaizam na studijama slavistike u Pragu prethodne godine, počinju saradnju dosta rano. Posrednik u spoju dva pokreta jeste Branko Ve Poljanski, Micićev mlađi brat. Njih trojica su najvažniji akteri zenitodadaizma, jedinstvene pojave, ne samo u našoj avangardi, već i u okvirima evropske. Ništa slično nije postojalo u istoriji postojanja Dade kao pokreta. Ostali učesnici ovih događanja jesu Moni de Buli, Rade Drainac, Risto Ratković, Anuška Micić, Boško Tokin, Bo Paležanski, Bogoslav Konjevod, Sava Rajković.
Svakom od ovih protagonista posvećen je po jedan odeljak knjige, u kojim autor donosi mnoge nove detalje i činjenice iz života umetnika, baveći se aspektima koji ranije nisu bili u fokusu proučavanja. Veoma detaljno i gotovo potresno, predstavlja i njihove životne golgote:
- Proučavao sam stradanja svih njih redom od strane novog poratnog režima, i sramotan odnos titoizma prema onima koji su proglašeni “narodnim neprijateljima”, ili su jednostavno živi sahranjeni, zaboravljeni, odstranjeni iz javnog života, ostavši bez prihoda, hapšeni, a poneki i ubijani!
Pored toga što opisuje tokove srpskog zenitizma i dadaizma, stvaralašto saradnika revije Zenit (1921-1926) i niza dugih periodičnih publikacija (objavljivali su ih Aleksić, Micić, Ve Poljanski, de Buli, Drainac i Ratković), autor se bavi i recepcijom dela ovih umetnika u periodu između dva svetska rata, ali i potom, u novom komunističko-socijalističkom režimu:
- Tad će svi ovi umetnici (i ne samo oni) biti decenijama skrajnuti sa naše umetničke scene. Najodgovorniji za takav odnos prema njima, jesu beogradski nadrealisti, a pre svih Marko Ristić, jednako kao i tadašnji glavni arbitar jugoslovenske kulture, Miroslav Krleža. Oni, koji su se povinovali novim vlastima i verno im služili, postavši deo Titove dvorske kamarile, baš kao i proučavaoci naše književnosti, koji su se povinovali vladajućoj ideologiji, iskrivljavali su istinu, prećutkivali činjenice i činili sve da neka od najznačajnijih imena srpske kulture ostanu u zapećku – tvrdi Todorović.
Kako otkriva, radeći na ovoj studiji o zenodadaizmu, koristio je istraživanja onih istoričara i teoretičara literature i umetnosti koji su smogli hrabrosti da u takvim vremenima pišu istinu i bave se, prvenstveno, delima ovih umetnika. S druge strane, Todorović ukazuje i na greške određenih domaćih i inostranih istraživača, od kojih su neke kako ocenjuje flagrantne, i sa njima, sučeljavajući stavove, direktno polemiše.
Komparativnom metodom, kroz analizu tekstova, proznih i poetskih naših avangardista, ali i njihove poetike, detaljan opis i tumačenje tipografskih, vizuelnih i tekstualnih aspekata časopisa srpskog zenitodadaizma, Todorović nalazi i dokazuje njihove sličnosti sa delima evropske avangarde.
- U knjizi se nisam bavio samo književnim aspektima ovog fenomena, već i njegovim raznim likovnim manifestacijama – dodaje autor.
- Pišući o performativnim pojavama zenitodadaizma, scenskim nastupima, predavanjima, izložbama, želeo sam da ukažem na njegovu multimedijalnost. Zapravo, akteri ova dva pokreta izvode prve performanse u modernoj srpskoj umetnosti!
Srpskim dadaističkim časopisima, almanasima, među kojima su “Da-da Tank”, “Dada džez”, “Dada-jok”, “Zenit-ekspres”, “Dada-jok 2”, ” Hipnos” i “Crno na belo”, namenjeno je posebno poglavlje knjige, kao i fotodokumentaciji iz života Dragana Aleksića i njegovim pismima Tristanu Cari. U iscrpnoj analizi naših avangardnih glasila, Todorović prepliće tumačenja tekstova, proznih i poetskih, poetike destrukcije jezika, rečenice, smisla, likovnosti, bilo kroz fenomen reprodukcija likovnih dela, samim tim i izbora umetnika, bilo kroz beskrajno uspelu igru tipografijom Micića, Aleksića, Poljanskog.
- U tim časopisima tipografija je postala artefakt, neodvojiv i originalan doprinos u njihovoj više nego uspeloj grafičkoj pojavnosti – ističe Todorović. – Ovi časopisi su vrhunac avangardnih tokova srpske umetnosti dvadesetih godina prošlog veka, i smatram da oni spadaju u sam vrh svekolike evropske avangarde, kako formom tako i sadržajem. Oni su, u vremenima istorijske avangarde, postali prave pokretne izložbe literarnih i likovnih pojava, ogledalo njihovih urednika, najčešće najuglednijih avangardnih umetnika: Ljubomira Micića, Branka Ve Poljanskog, Dragana Aleksića, Kurta Švitersa, Tea van Dusburga, Fransisa Pikabije, Marsela Dišana, između ostalih.
Reprinti dadaističkih revija
UZ knjigu “Zenitodadaizam u srpskoj književnosti” objavljeno je i fototipsko izdanje naših dadaističkih revija – “Da-da-Tank”, “Dada Džez”,”Dada-Jok”, “Zenit-Ekspres”,” Dada-Jok 2”. To je tek drugi takav poduhvat u nas, ističe autor, posle reprinta svih brojeva časopisa “Zenita”. Zahvaljujući otkupu knjige, sada će se ti časopisi naći i u bibliotekama, u kojima ih do sada nije bilo.
Snažne veze dva pokreta
NA POSTOJANjE fenomena zenitodadaizma, kao jedinstvene celine u jednom periodu istorije naše avangarde, Todorović u knjizi ukazuje i kroz snažne veze ova dva pokreta, logički izlažući tezu o zajedničkim estetskim, književnim i filozofskim vrednostima dve vremenom kontradiktorne pojave. U krug akademskih istraživanja, on uvodi niz novih dokumenata i činjenica, ispravlja greške pojedinih istraživača, predlaže niz interpretativnih uvida, uz znalačko tumačenje poetike zenitodadaizma, odlika njihovog jezika, primenjujući komparativističko proučavanje tekstova naših i stranih avangardista. U knjigu su uključena i poglavlja o počecima i razvoju Dade (u Evropi, kao i u Jugoslaviji, odnosno Srbiji) i zenitizma.
M.Kralj
Povezani tekstovi
