Mada su biografski podaci neumoljivi i kažu da je proslavljeni naučnik Nikola Tesla rođen u Smiljanu, kao Srbin, ovaj podatak je potpuno izbrisan u Memorijalnom centru koji je 2006 – povodom 150 godina od rođenja, otvoren njemu u čast. Istovremeno, ne samo što su sve srpske kuće devastirane ili sravnjene sa zemljom, već ne postoji ni tabla sa popisom žrtava zločina koji se odigrao 2. avgusta 1941. godine kada je pobijeno više od 500 Srba iz ovog sela nadomak Gospića u Hrvatskoj.
– Da nema paroha Dragana Mihajlovića, sveštenika obnovljene crkve u kojoj je služio i otac Nikole Tesle, slobodno bi moglo da se kaže da je iz ovog mesta proterano sve srpsko. U selu od poslednjeg rata više nema nijedne srpske kuće, a slično je i u obližnjem Gospiću. Najgore od svega je što se u Memorijalnom centru posvećenom Nikoli Tesli nigde ne pominje njegova nacionalnost, a posetioce svesno obmanjuju da Srba ovde nikad nije ni bilo. Naime, u njegovog rodnoj kući koja je pretvorena u muzej, stalna postavka podseća na njegov život i delo, a navedeno je da su tokom istorije Smiljan i okolinu naselili Bunjevci i Vlasi. Srbi se uopšte ne pominju mada je samo desetak metara od muzeja srpska crkva i pored nje spomen-kosturnica gde su položene mošti 530 Srba koje su ustaše pobile 1941. godine – kaže Milojko Budimir, generalni sekretar Udruženja Srba iz Hrvatske i dodaje da je ta tabla sa imenima žrtava uništena u poslednjem ratu.
– Paroh Dragan je pored te spomen-kosturnice postavio krst, ali turisti koji pohode ovo mesto o tome ne znaju ništa jer ne postoji nikakva tabla, a ni vodiči to ne spominju. Na ovaj način vlasti u Gospiću svesno i na svaki način pokušavaju da od javnosti, a prevashodno svetske prikriju zločin. Negde sam pročitao da godišnje Smiljan i Memorijalni centar poseti između 30.000-40.000 turista, a korist od toga imaju isključivo opština i Hrvatska – ističe Milojko Budimir i dodaje da je pored spomen-kosturnice 30. juna 2018. godine na inicijativu Udruženja Jadovno postavljen i Časni krst.
Milojko Budumir i njegov brat Simo, ugledni novinar RTS, proterani su iz Like tokom rata devedesetih godina, a ovog leta su posetili zavičaj u opštini Gračac. Na molbu Siminog unuka Milana Stajića iz Zrenjanina, posetili su i selo u kojem je rođen naučnik koji je promenio život planete.
– Nije nam dao mira dok ga nismo doveli u Smiljan. Kada je ušao u kuću Nikole Tesle toliko je bio uzbuđen da smo se našalili da ga je stresla struja. Mada ima samo osam godina zaljubljen je u nauku, a posebno u delo Nikole Tesle – objašnjava Milojko Budimir.
I dok je dečak bio oduševljen onim što je video, njegovi pratioci su suzdržavali suze.
– Prema podacima iz 1931. godine u Smiljanu je bilo 985 domaćinstava sa 4.782 stanovnika, od čega je Srba bilo 621. O njihovom vekovnom postojanju na ovim prostorima svedoče i crkveni zapisi u kojima se drveni hram i 17 srpskih kuća pominju još 1697. Zidani hram sagrađen je na temeljima te crkve-brvnare uz odobrenje Marije Terezije 1756. godine – objašnjava Milojko Budimir.
U toj crkvi posvećenoj apostolima Petru i Pavlu je službovao i lokalni paroh Milutin Tesla, tu je kršteno i njegovih petoro dece – četvrto je bio Nikola (rođen 10. jula 1856).
Ipak, crkva je srušena 1941, a nanovo sagrađena 1986. Tokom rata devedestih godina prošlog veka u Hrvatskoj kompletno je opljačkana i delimično oštećena.
– Mada je crkva obnovljena 2006. kada je napravljen Memorijalni centar „Nikola Tesla“, zbog nedostatka novca njena unutrašnjost i dalje nije oslikana. Postoje obećanja nekih donatora da će unutrašnjost crkve biti ukrašena freskama na kojima bi se nalazili i likovi članova Tesline porodice, ali to još nije učinjeno i svaka pomoć bi bila dobrodošla – poručuje Milojko Budimir.
Milojko Budimir kaže da su od lokalnog paroha Dragana Mihajlovića saznali da je u Gospiću srušena Crkva Svetog velikomučenika Georgija iz 18. veka.
– Na tom mestu je bio napravljen parking za automobile, ali je na insistiranje Srpske pravoslavne crkve to ipak sprečeno, pa je prostor trenutno ograđen. Istovremeno, kuće prognanih Srba su uglavnom porušene i na njihovom mestu su podignute nove kuće za Hrvate. Spomenik Nikoli Tesli, koji se nalazio u centru Gospića srušen je 1992. godine i ne postoje naznake da li će i kad biti obnovljen – ističe generalni sekretar Udruženja Srba iz Hrvatske.
Spomen-tabla
Zajedničku spomen-kosturnicu za pobijene Srbe iz Smiljana, 1950. godine podigla je njihova rodbina, mahom iz inostranstva. Reč je o potomcima ubijenih tokom Drugog svetskog rata iz čak 126 porodice iz Smiljana.
„Ovde počivaju članovi obitelji: Basarića, Bogića, Delića, Gajića, Jerkovića, Katića, Kekića, Lemajića, Mileusnića, Milašinovića, Pejnovića, Plećaša, Prodanovića, Rajčevića, Vraneša, Stijačića. Palo je 530 članova iz 126 obitelji. Spomenik podiže rodbina iz zemlje i inostranstva“, pisalo je na ploči koju su tokom poslednjeg rata uništili.
Na spomen-kosturnici se nalazio i spomenik sa epitafom koji je takođe uništen zato što je bio na ćirilici:
„Slava palim smiljanskim žrtvama od fašističkog terora u Drugom svjetskom ratu 1941. godine.“
Hronika zločina
Mile Rajčević, predratni direktor gimnazije u Gospiću i član Udruženja Gospićana „Nikola Tesla“ svojevremeno je u tekstu „Spomen-grobnica u Smiljanu bez epitafa“, podsetio da je zločin nad Srbima bio prethodno dobro isplaniran u „ustaškom stožeru“ u Gospiću, a sa ciljem da „u roku od šest dana unište i istrebe sve Srbe u Lici“. To im je dobrim delom i uspelo.
„Ustaše se iz Gospića prebacuju u Smiljan na Svetog Iliju, 2. avgusta 1941. godine i uz pomoć domaćih ustaša – Hrvata otpočinju etničko čišćenje i masovni pokolj srpskog stanovništva u Smiljanu. Ubijanje nesrećnog naroda vršeno je na najmonstruozniji način. Ljudi su živi ili poluživi spaljivani u kućama, klani i ubijani na kućnom pragu, vešani. Prema kazivanjima retkih preživelih Smiljančana, bile su jezive scene svuda uokolo, pred kojima blede slike Danteovog pakla. To je bila NDH“, naveo je Rajčević i objasnio da je krvavi pir trajao četiri-pet dana. Ubijeno je 530 Srba, a neki od preživelih su završili u koncentracionom logoru Gospić – Jadovno.
„Kada se uporedi spisak srpskog stanovništva koje je živelo u Smiljanu 1941. godine i uporedi sa spiskom ubijenih, obešenih, spaljenih u kućama i zaklanih Srba u Smiljanu od 2. do 10. avgusta 1941. godine, vidi se da je ustaška vlast u Gospiću i Smiljanu unapred pripremila spisak za likvidaciju i odstrel srpskog naroda. Spisak poginulih Srba u Smiljanu 1941. godine identičan je popisu ubijenih po sačinjenom spisku Općinskog poglavarstva Smiljana, načelnika i bilježnika“, ističe Rajčević i konstatuje da u vreme smrti Nikole Tesle, januara 1943. godine, u njegovom rodnom Smiljanu više nije bilo nijednog Srbina.
Bez struje do 2005. godine
Kako se Hrvatska odnosila prema čuvenom naučniku do 2006, kada je sagrađen Memorijalni centar, svedoči i opis koji je godinu dana ranije dao Đuro Budimir iz Kanade, koji je posetio Smiljan.
„U kući Nikole Tesle nema struje. Nema ni bandera, ni žice. Današnja kuća je replika stare kuće koju su srušili Hrvati 1941. godine. Tu je i Crkva Svetog Petra i Pavla. Staru crkvu srušile su ustaše 1941. godine. Crkva je obnovljena pre nekih dvadesetak godina. Sad je prazna, zidovi goli, vrata širom otvorena. Kiša i vjetrovi unose smeće. Tu je nekad Nikolin otac Milutin držao službu. Tu se nekad i mladi Nikola molio Bogu, pomagao u službi i bio zvonar. Odmah iza crkve je parohijsko groblje. Grobovi su zarasli u travu, kameni krstovi naklonjeni na sve strane. Južno od crkve trebalo bi da bude zajednička grobnica Smiljančana koje su ustaše pobile 1941. godine. Na ulazu u groblje vidi se njihov spomenik. Njihova imena teško je pročitati, jer su riječi i svako slovo strpljivo rasklesani i uništeni. Na mramornoj ploči još se uvijek vidi zapis, pisan ćirilicom: ‘Spomenik podiže rodbina iz zemlje i inostranstva, 1950. godine’, zapisao je tada Đuro Buduimir.
Đorđe Barović – Vesti
Povezani tekstovi
