Verujem da će „Meštrovićevi Indijanci” u Čikagu „preživeti” predstojeću raspravu, ne zbog intervencija iz Hrvatske, već zbog njihove umetničke i etičke vrednosti. Želim da verujem i da više niko i nikada neće minirati Teslin spomenik u Gospiću ni njegovu rodnu kuću u Smiljanu zbog njegove nacionalne pripadnosti
Početkom marta ove godine hrvatsku javnost, struku i politiku veoma je uznemirila objava grada Čikaga da je među 41 javnim spomenikom čija se sudbina preispituje i spomenik Indijancima Ivana Meštrovića, s objašnjenjem da su skulpture kritikovane zbog „romantizovanih i redukovanih slika američkih Indijanaca”. Hrvatska diplomatija pokrenula je dijalog sa relevantnim sagovornicima u Sjedinjenim Američkim Državama, dva hrvatska ministarstva, Ministarstvo kulture i medija i Ministarstvo spoljnih i evropskih poslova poslali su zajedničko saopštenje u Sjedinjene Američke Države u vezi sa raspravom oko sudbine pomenutih skulptura, a splitski književnik Siniša Vuković uputio je javno pismo Toniju Kukoču, igračkoj legendi Čikago bulsa, koji je ostao da živi u tom američkom gradu, da „pokuša utjecati na odluku američkih vlasti o uklanjanju skulptura”.
Podsećanja radi, „Meštrovićevi Indijanci” u Čikagu (Strelac i Kopljanik) su dve bronzane konjičke skulpture koje stoje na trgu Kongres plaza na zapadnom ulazu u Grant park u Čikagu. Skulpture je u Zagrebu izradio jugoslovenski i hrvatski vajar Ivan Meštrović, a u Čikagu su postavljene 1928. godine. Visoke su oko pet metara, a s podestom sežu gotovo jedanaest metara uvis. Neobičnost kod ovih skulptura je u tome da likovima nedostaje oružje. Izostanak oružja je nameran jer je umetnik smatrao kako ih je bolje ostaviti mašti dok se pažnja usmerava na snažne linije muskulature ljudi i životinja, te linearne uzorke konjskih griva, repa i perjanica na glavama figura.
Meštrović je upoznao Teslu u Americi između dva rata – u vreme kad je naučnik već bio američka legenda, a Meštrovićevo stvaralaštvo doživljavalo vrhunac. Teslinu želju da mu Meštrović napravi portret čuveni skulptor je realizovao posle naučnikove smrti
Neprijatno me iznenadila vest o mogućem rušenju „Meštrovićevih Indijanaca” tim više što sam pre nekoliko godina imao priliku da im se divim iz neposredne blizine kao što sam se divio i nekim drugim njegovim delima. U mladosti, kao student Pravnog fakulteta u Zagrebu, divio sam se njegovom „Zdencu života”, njegovom prvom delu, postavljenom ispred Hrvatskog narodnog kazališta i njegovoj bronzanoj skulpturi „Povijest Hrvata”, postavljenoj ispred zgrade Rektorata sveučilišta, u kojoj se nalazi i Pravni fakultet, čiji se mramorni original od 1934. nalazi u paviljonu parka kraljevskog dvora na Dedinju. A sada pod stare dane divim se njegovom Pobedniku na beogradskom Kalemegdanu, ispod kojeg prolazim vrlo često u poslednjih 26 godina od kada me „oluja” oduvala iz Dalmacije na ušće Save u Dunav.
Elem, ova situacija oko „Meštrovićevih Indijanaca” u Čikagu podsetila me je na nedavno rušenje spomenika u Hrvatskoj. U toj državi je, naime, tokom devedesetih prošlog veka uklonjeno, uništeno ili oštećeno oko tri hiljade statua, spomenika, spomen-ploča, modernističkih plastika i drugih obeležja posvećenih antifašističkoj borbi i osnivanju partizanskih jedinica od 1941. do 1945. godine. I sve to bez „suđenja” ili bilo kakve stručne, a kamoli javne rasprave, koja „Meštrovićeve Indijance” ipak čeka.
Među porušenima antifašističkim spomenicima našao se i Teslin spomenik na Trgu Nikole Tesle u Gospiću, koji je miniran 16. februara 1992. od proustaških snaga pod kontrolom HDZ-a, koji je i danas na vlasti. I Teslina rodna kuća u Smiljanu, obnovljena posle Drugog svetskog rata i pretvorena u spomen-muzej, takođe je opustošena u ratu devedesetih. U poslednjem ratu devedesetih do temelja je porušena i Crkva Svetog Velikomučenika Georgija u Gospiću, u kojoj je kao sveštenik služio Teslin otac Milutin, koja je takođe bila porušena i u Drugom svetskom ratu i obnovljena upravo uz pomoć pravoslavnih Srba iz Čikaga 1964, a na njenom mestu sagrađen parking, koji je i danas tu.
I sve se to dešava spomen-obeležjima svetski poznatog naučnika Nikole Tesle, kojeg uz to Hrvati i svojataju. A koliko je „njihov” najbolje ilustruje činjenica da su minirani spomenik posvećen njemu, obnovljen još 2006, tek početkom aprila ove godine vratili u Gospić ali ne na staro mesto, koje se sada zove Trg Stjepana Radića, već na trg u izgradnji ispred Kulturno-informativnog centra. A radi se o bisti hrvatskog vajara Frana Kršinića, čiji je jedan odlivak izložen ispred Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu, a drugi na Nijagarinim vodopadima.
Meštrović je upoznao Teslu u Americi između dva rata – u vreme kad je naučnik već bio američka legenda, a Meštrovićevo stvaralaštvo doživljavalo vrhunac. To je doba kad nastaju skulpture kao što su beogradski Pobednik, Njegoš na Lovćenu, Svetozar Miletić u Novom Sadu, spomenik Neznanom junaku na Avali, kao i Strelac i Kopljanik u Čikagu. Meštrović je u to doba radio u svom ateljeu u Splitu, ali je boravio i u Americi gde se sreo sa Teslom i potom, sa njim nastavio intenzivnu prepisku. Teslinu želju da mu Meštrović napravi portret čuveni skulptor je realizovao posle naučnikove smrti. Teslina bronzana bista nastala je 1952. godine koja se čuva u Muzeju Nikole Tesle u Beogradu i od koje postoje još dva odlivka, jedan u muzeju u Smiljanu, a drugi u Beču. Drugu, jednu od najneobičnijih skulptura posvećenih geniju iz Like, Meštrović je izvajao između 1955. i 1956. koju je poklonio Institutu „Ruđer Bošković” u Zagrebu, Tesla će na tom mestu stajati punih pola veka, kad ga je grad Zagreb, u sklopu obeležavanja 150 godina od Teslinog rođenja, preuzeo i postavio na današnju lokaciju, ispod Cvetnog trga. Ove Tesline skulpture Meštrović je uradio tokom egzila u Americi, gde se sklonio spasavajući glavu od Pavelićevog režima.
Verujem da će „Meštrovićevi Indijanci” u Čikagu „preživeti” predstojeću raspravu, ne zbog intervencija iz Hrvatske, već zbog njihove umetničke i etičke vrednosti. Želim da verujem i da više niko i nikada neće minirati Teslin spomenik u Gospiću ni njegovu rodnu kuću u Smiljanu zbog njegove nacionalne pripadnosti.
Tekst je objavljen u dnevniku Politika 15. aprila 2021. i u knjizi Hronika prognanih Krajišnika 9
Povezani tekstovi
