MEĐUNARODNA alijansa za sećanje na Holokaust, poznata kao IHRA, dala je nedavno Hrvatskoj zadatak da arheološki istraži prostor najvećeg srpskog stratišta u NDH – sistema logora smrti Jasenovac, koji podrazumeva i područje Donje Gradine, gde se, prema snimcima koje su napravili saveznički piloti u aprilu 1945, nalaze najveće masovne grobnice.
IHRA je, takođe, obavezala Zagreb da pokušaju zvaničnim putem da dođu do imena i prezimena žrtava, što je moguće samo otvaranjem matičnih knjiga.
I u Hrvatskoj, ali i u Republici Srpskoj gde se nalazi Donja Gradina, najveće stratište u sistemu jasenovačkih logora, gde je, prema posleratnim procenama, umoreno 366.000 od 700.000 stradalih Srba, Jevreja i Roma u samom logoru smrti Jasenovac, matične knjige su po zakonu zatvorene 100 godina. Osim toga veliki deo u RS uništen je tokom rata. Dakle, da bi se došlo do identiteta stradalih Srba, ali i Jevreja i Roma, potrebno je promeniti zakon i otvoriti evidencije ranije, smatraju istoričari, ali i uspostaviti saradnju između dve države na istraživanju logorskih lokaliteta. Otvaranje podataka o rođenima i umrlima pokazalo bi i koliko je dece stradalo u NDH, budući da je njihov broj od rata najveća nepoznanica.
Viši stručni saradnik za istraživanja sa istorijskog aspekta u Republičkom centru za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica RS msr Dragoslav Ilić, objašnjava da će naučnicima koji se bave proučavanjem žrtava Drugog svetskog rata slobodan pristup podacima iz matičnih knjiga za stradale u periodu 1941–1945. biti omogućen tek za oko dve decenije.
- Identitet i broj jasenovačkih žrtava, ali i ukupnih žrtava na teritoriji NDH, jedna je od nekoliko velikih neistraženih tema i matične knjige kao istorijski izvor bile bi od značajne pomoći. Međutim, deo ovih službenih evidencija iz predratnog perioda uništen je tokom rata, a deo neposredno nakon njega, pa je njihova rekonstrukcija vršena naknadno, na osnovu izjava u prisustvu svedoka. Deo službenih evidencija koji je sačuvan, danas podleže zakonskim rešenjima koja štite lične podatke građana.Kada je u pitanju samo naselje Jasenovac, evidencije nisu sačuvane – kaže Ilić.
Što se tiče najvećih masovnih grobnica, u Donjoj Gradini, prema rečima hrvatskog istoričara Gorana Hutineca, tokom šezdesetih godina prošlog veka sondirano je svega oko 100 kvadratnih metara stratišta, odnosno samo jedan odsto. Tu gde su detektovane kosti, kopano je. Ustaše su na kraju rata spaljivale tragove zločina, pa ipak, u grobnicama u kojima su uništavani dokazi morali su ostati pepeo i fragmenti posmrtnih ostataka. Hutinec je decidno potvrdio za “Novosti” da ustaše nisu stigle sve da unište i da se upravo u Donjoj Gradini danas svašta može otkriti. Problem je da li će postojati saradnja Hrvatske i RS, budući da zahtevi IHRA ne obavezuju Banjaluku.
- Samo u Donjoj Gradini nalazi se nešto više od 10.000 kvadratnih metara grobnica, dubokih prosečno oko 2,5 metra, pa je teško pretpostaviti u kojem vremenskom periodu bi bilo moguće obaviti ozbiljna istraživanja i ekshumacije – konstatuje Ilić. – Ako tome dodamo da je nasip koji štiti naselje od Save značajnim delom i masovna grobnica, postavlja se pitanje izvodljivosti ekshumacija. Skeniranje terena po dubini mnogo je verovatniji način istraživanja.
Skenerima je moguće, objašnjava, pregledati kompletan teren na kom su se nalazili jasenovački logori i tako utvrditi gde su grobnice, kolike su i kakvog sadržaja, a tek nakon toga eventualno ulaziti u velike projekte.
- Detaljna istraživanja na lokacijama koje su ulazile u sastav jasenovačkog sistema ili korištene kao logorske ekonomije, mogla bi dati određene rezultate, koji bi značajno produbili naša znanja o ovim logorima smrti. Istraživanja su dugotrajna i veoma skupa i morala bi podrazumevati srpsko-hrvatsku saradnju, pa nisam optimista da će do njih doći.
Sondažna ili istraživanja manjeg obima već su rađena. U periodu od 1945. do 1992. izvršeno je nekoliko pretraga, sa rezultatima ograničenog dometa – pojašnjava Ilić.
Ono što bi moglo da pomogne istraživanjima jeste kandidovanje Spomen-područja sa spomenikom Kameni cvet za Uneskovu listu svetske kulturne baštine.
- Ako se Jasenovac nađe na Uneskovoj listi spomenika svetske baštine, dobićemo priliku da svedočimo o stradanju predaka u NDH samo onoliko koliko se ozbiljno budemo bavili istraživanjima Jasenovca, ali i ukupnih zločina i genocida nad Srbima – kaže Ilić.
Ukoliko pritisak IHRA bude dovoljno snažan i Hrvatska ga zaista kandiduje, prema mišljenju našeg sagovornika, otvoriće se mogućnost za bolje međunarodno pozicioniranje slike srpskog stradanja u genocidu koje je sprovela NDH. On ističe da je NDH bila jedina zemlja u okviru Hitlerovog Novog poretka u kojoj Jevreji nisu bili primarne žrtve, a da pri tome ni oni nisu bili pošteđeni.
- Unutar NDH Holokaust se odvija u senci genocida nad Srbima. U jednom momentu ustaške vlasti su platile Nemcima troškove transporta preostalih Jevreja iz NDH u logore Trećeg Rajha, kako bi sav ubilački potencijal usmerili prema Srbima – pojašnjava Ilić.
Neformalne inicijative
Pitanje “zaključanih matičnih knjiga” moguće je rešiti ili promenom postojećih zakonskih rešenja ili formiranjem nekog vida državne komisije, koja bi, uz posebno odobrenje, imala pristup podacima iz sačuvanih evidencija, smatra Ilić:
- U Hrvatskoj su već postojale neformalne inicijative za izmenu zakona. Ipak, mislim da tu ne treba mnogo očekivati. Kada je reč o RS, matične knjige se čuvaju u matičnim uredima 100 godina od poslednjeg upisa u njih, nakon čega će biti predate Arhivu Republike Srpske. Uvid u naučne svrhe biće omogućen tek nakon isteka zakonskog roka.
S. Mišljenović, V. Crnjanski Spasojević
Povezani tekstovi
