Teško i masovno stradanje Srba u hrvatskim gradovima tokom rata 1991–1995. i godinama kasnije još nije ušlo u žrtvoslovne bilanse. Oni su, za srpske ratovođe, bili unapred prežaljeni, prepušteni na nemilost, otpisani, a za škiljavu hašku Justiciju i brižne zapadnjačke humanitarističke legije nedostojni fokusa.
Bili su lovina: kidnapovani, tamničeni po podrumima, prebijani i ubijani pojedinačno ili u masakrima, izbacivani iz stanova, masovno otpuštani s posla, primoravani da potpisuju „izjave lojalnosti”, minirane su im, paljene i mitraljirane kuće, nasilno su primoravani da budu žetoni u razmenama „zarobljenika” i tako prognani iz svojih domova, pretnjama po život terani su da se sele u Srbiju (zagrebački časopis „Tragovi”, 4/2 2021, str. 80. i 84.) tako što će razmenjivati kuće s vojvođanskim Hrvatima.
Svi, ili neki od elemenata ove sažete lepeze nasilja, ucenjivački ili teroristički, sprovođeni su duž čitavog polukruga hrvatske teritorijalne kifle, u aglomeracijama rasutim od Vukovara do Dubrovnika. Jedina su urbana grupacija iz SFRJ kojoj je poništeno stanarsko pravo na osnovu kojeg su mogli da otkupe „društvene” stanove, što se nije desilo ni prognanim stanovnicima gradova u zakrvavljenoj BiH.
Urbano etničko čišćenje Srba iz Hrvatske počelo je pre rata i trajaće do kraja projektovane anihilacije (poništenja) Srba. Baš ovaj pojam upotrebio je hrvatski publicista Igor Mandić, dijagnostikujući stanje stvari u Hrvatskoj posle lupanja čekićem po ćiriličnim tablama u Vukovaru.
Po podacima hrvatskih civilnih „udruga” minirano je oko dve hiljade objekata van ratnih zona, što je nerealna, niska procena u svetlu podatka da je samo na području Bjelovara u vazduh letelo 650 srpskih građevina (portal zagrebačkih „Novosti”, 29. april 2023).
Tačan broj ubijenih Srba u gradovima pod debelim je znakom pitanja, brojni izvori daju različite podatke, u velikim rasponima. Žalosno je i neuverljivo da je ovo knjigovodstvo smrti „enigma” za srpsku stranu.
Ovde navodimo evidenciju „Veritasa”, u kojoj su zbirni podaci o ubijenim gradskim Srbima, civilima, i žrtvama iz redovnog sastava JNA, ubijenim na početku rata, u pripadajućim gradovima: Gospić (103), Sisak (76), Vinkovci (49), Osijek (44), Zadar (29), Bjelovar (25), Split (19), Split – luka Lora (27), Zagreb (18), Dubrovnik (17), Karlovac (14), Šibenik (14), Virovitica (9), Ogulin (4), Đakovo (4), Varaždin (2), Vukovar (495).
Kratku sumarnu ocenu stradanja urbanih Srba u Hrvatskoj dao je početkom 2002. godine veliki istraživač, zagrebački sociolog Svetozar Livada (1928–2022):
„Najviše je opljačkano materijalnih dobara u gradovima gdje rata nije bilo. Zato je u urbanim sredinama nestao cvijet srpskog produktivnog i reproduktivnog stanovništva i to zauvijek. Srbi se ne vraćaju u gradove, njihovo stanarsko pravo je proglašeno komunističkom izmišljotinom, ali tek kada su se Hrvati namirili te izmišljotine. Otimano je sve što se oteti moglo, pa je u gradovima Srbima oteto preko 50 tisuća stanova i kuća. Broj otetih stanova porodicama iz vojnog fonda procjenjuje se na od 38.000 do 50.000 stanova… U hrvatskim gradovima nije bilo pobune, ali su mnogi Srbi ubijeni ili su netragom nestali” (S. Livada, „Etničko čišćenje…”, Zagreb, 2006).
Uoči rata, o mukama Srba u gradovima izjašnjavao se jedino njihov sapatnik, direktor šibenske psihijatrijske bolnice dr Jovan Rašković.
On je identifikovao tri tipa hrvatske agresije: „Prva je instrumentalna agresija koja suprimira (uklanja, isključuje) srpsko nacionalno biće i negira ga u Hrvatskoj. Druga je sistematska agresija hrvatskih institucija. I treća, disperziona, koja je najopasnija, najarogantnija i sa najozbiljnijim konsekvencijama. Njezine žrtve su Srbi na ulicama, radnim mjestima, fabrikama, uredima, bankama, bolnicama, pa čak i u sudovima…
Pri mom pojavljivanju na ulici u Šibeniku ili Zagrebu, za mnom se trubi iz automobila, čuju se animalni krikovi i prijetnje. Ja sam praktično u kućnom pritvoru, iako me niko nije javno osudio” (J. Rašković, „Duša i sloboda”, 1995).
U mnogim „učenim” analizama promoviše se mit o ruralnim atavizmima, o seljačkom primitivizmu kao mentalnoj sili koja je izazvala jugoratove u poslednjoj deceniji 20. veka, dok je urbani ambijent proglašen za žrtvu. Uprkos elementarnom socijalnopsihološkom iskustvu, koje kaže da su samoživost i bezdušnost prirođeniji gradskom miljeu. Selo je zajednica i samo tako opstaje, a grad je zamršeni, antagonizovani sistem uloga.
Drugo, u seoskom ambijentu, potencijalni progonitelj najčešće već ima ono što bi mogao da otme od žrtve (imanje i alate). Hrvatski i ini (malo)građanin je posesivniji jer u otimačini može namah visoko da odskoči na socijalnoj lestvici, „priskrbljujući” tržišno vredne stavke, stan ili gradsku kuću, ili bolju hijerarhijsku poziciju u firmi ili ustanovi, viši status…
Prva ilustracija ove vizure je splitski slučaj, u kojem je oteto „desetak tisuća stanova” („Feral tribjun”, 29. oktobar 2004). Urednica „Ferala” Heni Erceg, piše (1. septembar 2004) o ličnom iskustvu sa „izvrsnim kirurgom” dr Vojislavom Maksimovićem, „skromnim i obrazovanim”, na koga su orkestrirano udarili Tuđmanovi mediji i koji je, „doslovce spasavajući goli život”, pobegao u Francusku, gde je stigao „samo s vrećicom u ruci” i tamo napravio karijeru „vrhunskog kirurga”:
„A stan? Pogađate već, u njega se, kao i u svih ostalih nekoliko tisuća srpskih stanova, u kojima su živjeli građani Srbi, uselio netko od ’naših’. ’Rat’ je još i prije rata, naročito u velikim gradovima, bio zapravo sjajno sredstvo za otimačinu tuđe imovine, stanova, kuća…”
Autorka, dalje, prikazuje zadarski slučaj, prenoseći svedočenje jednog Srbina iz Zadra, gde je seoski učitelj Drago Krpina postao Tuđmanov doglavnik za progon Srba:
„Nas desetak molili smo da ne idemo u razmjenu (u Knin, kao ekvivalent za hrvatske zarobljene vojnike, op. aut), no Krpina nam je rekao: ’Vi morate ići u razmjenu’. Ja sam u Zadru cijeli život, sve što imam tamo sam stekao, među ostalim i trokatnicu… Eh, trokatnicu! Treba li se puno domišljati o tome tko danas živi u trokatnici toga zadarskoga profesora koji je pod prijetnjama Drage Krpine otišao, ne u Srbiju, nego u Australiju…”
Zadarski novinar Šenol Selimović navodi da su direktora zadarskog Doma penzionera Radovana Pandurskog ubile „neke grupe koje su pikirale njegov stan u jednom lijepo uređenom zadarskom kvartu” (portal RSE, 2. avgust 2005).
U hrvatskoj štampi zabeleženo je i jedno bizarno „samoubistvo” u Splitu, u stanu pilota JNA Borivoja Brkića (1951–1991), gde je stradao čovek koji je, očito, smatrao da devojka (stan) pripada onom koji joj priđe pre ostalih:
„Brkić, pilot bivše JNA, 14. rujna 1991. godine izazvao je smrt Denisa Vulikića, postavivši bombu kašikaru s unutarnje strane ulaznih vrata svojega stana u Ulici žrtava fašizma 180 (danas Mosećka ulica) u Splitu, a njezin je osigurač privezao ribarskim koncem za kvaku” („Večernji list”, 6. mart 2009).
Milan Četnik
Povezani tekstovi
