U svojoj prvoj premijerskoj poseti Srbiji (23. jun) Plenković se susreo s vođstvom hrvatske zajednice u Subotici, na čiji poziv je poseta i usledila, i sa srpskom premijerkom Anom Brnabić.
Mediji u regionu, a posebno u Srbiji i Hrvatskoj, nadugo i naširoko su izveštavali o ovoj poseti citirajući i izjave učesnika ovog susreta. Iz svega pregledanog i pročitanog medijskog izveštavanja sa ovog događaja, pažnju mi je privukao sledeći deo izjave hrvatskog premijera: „Odnosi Srbije i Hrvatske opterećeni su rezidualnim pitanjima iz vremena Miloševićeve agresije na Hrvatsku i to je svima dobro poznato. I te rane iz recentne prošlosti na određeni način omeđuju dinamiku i brzinu naših odnosa. Ovaj današnji događaj i, konačno, moja prva poseta u sedmoj godini od kada sam predsednik Vlade RH Srbiji i Subotici, Vojvodini, uz otvaranje ovakvoga doma, predstavlja više simboličkih poruka“.
Ovaj deo njegove izjave preneli su skoro svi mediji u Hrvatskoj, uključujući i javni servis HRT, koji je u tekstualnoj formi Plenkovićeve opširne izjave, posebno istakao (podebljao) samo dve reči “Miloševićeve agresije”, dok je većina medija u Srbiji potpuno ignorisala ovaj deo Plenkovićeve izjave, uključujući i javni servis RTS, a retki koje su je preneli, uključujući i „Politiku“, nekako su je skrajnuli.
„Možda nije na odmet, za one koji ne znaju, spomenuti da je današnji hrvatski premijer Andrej Plenković ujedno i predsednik HDZ-a, i da odnos današnjeg HDZ-a prema Srbima u Hrvatskoj, i pored njegovog smeškanja na susretu u Subotici i hvalisanja da su odnosi sa srpskom manjinom ’skladni’, ilustrujući tu skladnost uz prisustvom njihovih predstavnika na proslavama akcija “Bljesak” i “Oluja”, nije daleko odmakao od onog sa početka devedesetih“
Zašto su tako izveštavali srpski mediji? Postoji nekoliko opcija: jedna bi mogla biti da se slažu sa Plenkovićevom konstatacijom o “Miloševićevoj agresiji” na Hrvatsku, a druga, da se kao dobri domaćini nisu hteli zameriti gostu, tim više što bez hrvatskog glasa Srbija ne može ni postati članica Evropske unije.
Pristojan gost, po mom skromnom mišljenju, ovakvu nebuloznu izjavu ni bi ni izrekao, posebno ne na teritoriji Srbije, pred srpskom premijerkom i nekoliko ministara iz srpske Vlade, među kojima i ministar za ljudska i manjinska prava, inače njegov zvanični domaćin, Tomislav Žigmanov.
A ni službeni narativ države Srbije, koliko mi je poznato, nije u saglasju sa Plenkovićevom konstatacijom o “Miloševićevoj agresiji na Hrvatsku” (što je zapravo službeni hrvatski narativ o uzrocima za ratni sukob devedesetih na području Hrvatske), što ilustruje i prva rečenica iz srpske Vikipedie o tom događaju: “Rat u Hrvatskoj je bio vojni sukob na području bivše Socijalističke Republike Hrvatske, uzrokovan izlaskom Hrvatske iz sastava Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije”.
A Plenkovićeva konstatacija nije u saglasju ni sa mojim sećanjima na uzroke hrvatsko-srpskog sukoba u Hrvatskoj početkom devedesetih, o čemu, kao aktivni “sudionik vremena”, svedočim iz prve ruke:
Izbijanjem političke krize na tlu SFRJ, Srbi u Hrvatskoj su imali dve opcije: prvu da prihvate novu vlast ekstremno nacionalističke stranke Hrvatske demkokratske zajednice (HDZ), koja je imala krajnje negativan odnos prema Srbima i očuvanju jugoslovenske zajednice republika i drugu, da podrže federalistički koncept Jugoslavije kao garanta njihovih nacionalnih i političkih prava, što je bilo osnovno opredeljenje socijalističke vlasti Slobodana Miloševića u Srbiji.
Srbi su se opredelili za drugu opciju, tj. za jugofederativni okvir zaštite nacionalnih i političkih prava iz sledećih razloga:
Predizborna kampanja u Hrvatskoj početkom 1990. godine nedvosmisleno je nagovestila kakav je odnos hrvatskih nacionalističkih stranaka prema Srbima u rešavanju njihovog statusa u Hrvatskoj. Činjenica da su te stranke, a posebno HDZ, dobile većinu glasova, potvrdilo je odnos većine Hrvata prema Srbima. Ikonografija predizbornih skupova tih stranaka oživljavala je duh kvislinške tvorevine Ante Pavelića NDH iz vremena 1941-1945, u kojoj je zvanično proklamovani odnos prema Srbima bio sročen u poruku “trećinu pobiti, trećinu iseliti, trećinu prekrstiti u katoličku veru”.
Još živa sećanja na hrvatski genocid nad srpskim narodom nisu mogla da ostave Srbe ravnodušnim pred prizorima fotografija Ante Pavelića, ustaških uniformi, oznaka, zastava… Stranački prvaci i analitičari nadmetali su se u pretećim porukama Srbima.
Pobedom HDZ-a na izborima održanim u aprilu i maju 1990, otvoren je prostor za antisrpsku kampanju, koja se manifestovala kroz tri nivoa pritisaka: svakodnevni (na svim mestima i na svim nivoima političkog života kroz simboliku, oznake, jezik, rehabilitaciju događaja i ličnosti iz perioda NDH…), koji je prof. dr Jovan Rašković nazvao i “agresijom svesti”; administrativni (otkazi Srbima u državnim službama, policiji, preduzećima zbog navodnog nedolaska na posao, nepotpisivanje izjave lojalnosti hrvatskom režimu, montirani krivični, prekršajni i disciplinski postupci …) i politički (u više pravaca sa istim ciljem – minimiziranje ne samo političkih i nacionalnih prava, nego i broja Srba u Hrvatskoj).
Minimiziranje broja Srba bilo je u funkciji opravdavanja minimiziranja njihovih političkih i nacionalnih prava, što je do punog izražaja došlo u toku priprema i usvajanja novog hrvatskog ustava 1990. Naime, hrvatska vlast nije uvažila ni jedan srpski amandman na predlog novog ustava, posebno kada je reč o zahtevima da Srbi u novom ustavu zadrže status naroda, koji su imali u svim predhodnim ustavima, zatim o zahtevima da se novim ustavom regulišu prava na upotrebu srpskog jezika i pisma (ćirilice). Naprotiv, novim Ustavom Srbi su svedeni na nacionalnu manjinu, rešavanje prava na jezik i pismo trebalo je da se reguliše posebnim zakonom, koji je usvojen mnogo kasnije i bez učešća Srba u njegovoj pripremi.
Politički pritisci manifestovali su se i kroz oživljavanje antisrpskih teza iz novije političke istorije. To se u prvom redu odnosi na stavove da su Srbi u Hrvatskoj “politički Hrvati pravoslavne vere” i na inicijativu da se formira Hrvatska pravoslavna crkva, koja je kratko vreme postojala u doba Pavelićeve NDH.
Regionalnim ustrojstvom Hrvatske (županije) razbijene su etnički homogene teritorije sa većinskim srpskim stanovništvom. Hrvatski Sabor je tek polovinom 1992. ponudio mogućnost lokalne samuprave na području sa većinskim srpskim stanovništvom, i to u kotarevima, čiji su centri bili Knin i Glina.
Atmosferu o uzrocima hrvatsko-srpskog sukoba na području Socijalističke Republike Hrvatske najstručnije je opisao već pomenuti akademik Jovan Rašković, u to vreme politički vođa Srba u Hrvatskoj, u svom autorskom tekstu “U ime oca i sina”, posmrtno objavljenog u “Ninu” 31. jula 1992:
“Srpski narod sve to oseća kao poziv istoriji na recidiv, širi u njemu nove strahove, mučninu i stare sumnje. Posle svega ovoga hrvatsko-srpski odnosi dobijaju jednu novu dimenziju paranoidnosti. Hrvatska paranoja smanjuje i negira ustaški zločin. A srpsko paranoidno doživljavanje oseća bliskost kolektivne nesreće i obnavlja genocid.”
Možda nije na odmet, za one koji ne znaju, spomenuti da je današnji hrvatski premijer Andrej Plenković ujedno i predsednik HDZ-a, i da odnos današnjeg HDZ-a prema Srbima u Hrvatskoj, i pored njegovog smeškanja na susretu u Subotici i hvalisanja da su odnosi sa srpskom manjinom “skladni”, ilustrujući tu skladnost uz prisustvom njihovih predstavnika na proslavama akcija “Bljesak” i “Oluja”, nije daleko odmakao od onog sa početka devedesetih.
Savo Štrbac
Objavljeno u dnevnom listu „Politika“, 4. jula 2023. godine
