U tekstu „Neophodna istorijska distanca za naučni skup” (objavljen 9. jula 2024. na ovim stranicama), objavio sam odgovor Izvršnog odbora Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) na inicijativu „Veritasa” da se u toj naučnoj ustanovi polovinom 2025. održi međunarodni naučni skup pod nazivom „30 godina po završetku rata na području RH 1995–2025”, prvenstveno zbog stava njenog Odeljenja istorijskih nauka (OIN) da zbog „neophodne izvesne istorijske distance” i „selektivnosti dokumentacije” u ovom trenutku „nije moguće da se zadovolje naučne osnove ovakvog jednog naučnog skupa kako bi se SANU uključila u njegovu organizaciju”.
A u tekstu „Šumovi na vezi između SANU i ’Veritasa’” (objavljen 24. decembra 2024, takođe na ovim stranicama), reagovao sam na reagovanje (saopštenje) OIN od 25. oktobra 2024 (?!), na moj prethodno spomenuti tekst, objavljeno u magazinu „Pečat”, (www.pecat.co.rs/2024/10/saopstenje-odeljenja-istorijskih-nauka-sanu/), koji sam završio konstatacijom da je „Veritas” novu inicijativu za održavanje istog naučnog skupa u novembru 2024. poslao na adrese više ustanova i instituta, uz uverenje da će, prema preliminarno obavljenim konsultacijama, naučni skup na tu temu ipak biti održan.
Pošto su prethodno pomenuti tekstovi izazvali reakcije mnogih ličnosti iz „kulturnog, naučnog i političkog” miljea i u Srbiji i van Srbije, osećam obavezu da čitaoce „Politike” obavestim da će međunarodni naučni skup pod nazivom „30 godina po nestanku Republike Srpske Krajine” ipak biti održan – u prvoj nedelji jula ove godine u Beogradu, u organizaciji Dokumentaciono-informativnog centra „Veritas”, Muzeja žrtava genocida i Instituta za savremenu istoriju.
Poziv za učešće javno je objavljen 18. februara ove godine na internet stranici „Veritasa” (www.veritas.org.rs). U njemu organizatori iznose stav „da je trideset godina jasna istorijska distanca, sa koje se može potpuno slobodno i utemeljeno govoriti i pisati o Krajini”, a razlog održavanja ovog naučnog skupa, pored podsećanja „na sve ono što je obeležilo postojanje najzapadnije srpske republike”, vide i u tome što „ne želimo da prepuštamo hrvatskoj strani – istoriografiji i literaturi – da oni budu tumači srpske istorije na prostoru Krajine, da opravdavaju svoja ’državna’ prava, agresiju i relativizuju srpske žrtve”.
„Borba za najzapadniju srpsku državu završila se neuspehom. Republika Srpska Krajina, proglašena na Svetog Nikolu 1991, ostala je nepriznata čak i od Republike Srbije. Posle prestanka ratnih dejstava početkom januara 1992, na prostor Krajine stigle su Zaštitne snage UN, posle čega je došlo do povlačenja Jugoslovenske narodne armije i demobilizacije lokalnih oružanih formacija. U narednom periodu, Hrvatska je s jedne strane vojno jačala, a s druge koristila svaku priliku da vojnim akcijama nagriza teritoriju Krajine i to sve u međuvremenima mirovnih razgovora i pregovora u organizaciji takozvane međunarodne zajednice. S druge strane, rat na prostoru BiH odvojio je najveći deo Krajine od SR Jugoslavije, koja je bila vojni garant njene bezbednosti. Štaviše, tadašnji beogradski režim činio je sve da Krajinu iznutra oslabi, potencirajući lične i političke sukobe među glavnim akterima na političkoj sceni krajiške države. Osim toga, šaljući pripadnike Državne bezbednosti, zastarelu opremu i naoružanje, ali i rotirajući starešine, slabio je vojnu moć Krajine. Sve to dovelo je do poraza RSK početkom avgusta 1995”, navode organizatori u pozivnom pismu i nastavljaju:
„Naravno, rat devedesetih godina 20. veka bio je samo finale hrvatske državne tendencije da progna srpsko stanovništvo s teritorije gde je i sredinom tog veka bila hrvatska država – bila ona Banovina Hrvatska, Nezavisna država Hrvatska ili Narodna/Socijalistička Republika Hrvatska. U toku Drugog svetskog rata Srbi su na tim prostorima bili izloženi pokoljima, pokrštavanju i proterivanju. U vremenu mira u socijalističkoj Jugoslaviji prema njima je, posebno od kraja šezdesetih godina prošlog veka, zauzet poseban diskriminatorski odnos, vidljiv u republičkim institucijama ili drugim ustanovama SR Hrvatske. Pobedom Hrvatske demokratske zajednice na prvim višestranačkim izborima 1990, antisrpski projekat je mogao da se ostvari u punoj meri.”
Uz pozivno pismo priložen je predlog tema za radove koji bi bili predstavljeni na skupu, uz napomenu da se neće razmatrati period krajiške istorije pre 1945, već će se skup tematski fokusirati na položaj i život Srba u SR Hrvatskoj do 1990, period devedesetih godina – vreme postojanja RSK, poratni i aktuelni položaj Srba u Hrvatskoj.
Spisak predloženih tema počinje temom „Ustavnopravni, društveni, ekonomski i politički položaj Srba u SR Hrvatskoj, posebno na prostoru buduće RSK od 1945. do 1990, uključujući i položaj i ulogu JNA u garnizonima na istoj ili susednim teritorijama”, a završava temom „Odnos istoriografije i publicistike prema i o RSK”.
Između prve i poslednje teme nalazi se široki spektar raznih tema, kao što su: uvođenje višestranačkog sistema; vojno (samo)organizovanje; ratni događaji na prostoru RSK u toku 1991. i do primirja januara 1992; državnopravni status RSK, sa posebnim naglaskom na odnos vlasti u Beogradu (republičkih, saveznih) prema RSK; dolazak snaga UN na prostor RSK na osnovu Vensovog plana i uspostavljanje Zaštićenih zona UN (UNPA); transformacija srpskih snaga TO, milicije i delova JNA u Posebne jedinice milicije tokom 1992, sa posebnim naglaskom na borbene aktivnosti u operaciji „Koridor 92”; stvaranje Srpske vojske Krajine (SVK); problem paravojnih snaga; RSK na međunarodnom planu, sa naglaskom na pitanje statusa RSK kroz rezolucije SB UN; upadi hrvatskih snaga na rubove RSK 1992–1993. (Miljevački plato, Maslenica, Medački džep); realizacija i posledice različitih sporazuma (Daruvarski, Erdutsko-zagrebački, Ekonomski, Plan Z-4, Erdutski); državna i politička organizacija SAO i RS Krajine; život u RSK 1991–1995, s posebnim naglaskom na veze sa Srbijom i republikom Srpskom.
Predložena je i tema o angažovanju organa RSK i SVK na prostoru Autonomne Pokrajine/Republike Zapadne Bosne (operacija „Pauk”), sa naglaskom na problem šverca i nelegalne trgovine na području ka celoj Cazinskoj krajini.
Među predloženim nalaze se i sledeće teme: napad hrvatskih snaga na područje zapadne Slavonije 1–3. maja 1995. („Bljesak”), s naglaskom na ćutanje i nemešanje SR Jugoslavije i Republike Srpske; period maj–jul 1995 (hrvatska ofanziva na Dinari, diplomatski pregovori u Ženevi i Beogradu, vojna parada u Slunju, Tuđmanove instrukcije na Brionima, poseta generala Mladića RSK, atmosfera u Krajini pred hrvatsku agresiju, priprema snaga Hrvatske vojske za napad…).
Centralna tema je hrvatska agresija na RSK od 4. do 8. avgusta 1995: borbena dejstva po danima odnosno po regionalnim celinama – korpusima; povlačenje i raspad snaga SVK; povlačenje srpskog naroda sa teritorije RSK; aktivnosti Hrvatske vojske od 4. do 8. avgusta 1995, s naglaskom na odnos prema preostalom ljudstvu UN i civilnom stanovništvu; uzroci pada RSK (promene mandata snaga UN, promena odnosa velikih sila prema Krajini i izostanak pomoći iz Republike Srpske i SRJ); ljudski gubici, zarobljenici i izbeglice; takozvana mirna reintegracija Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema u državni poredak Hrvatske 1996–1998; prepreke hrvatske države za povratak Srba u svoje domove i imanja; procesuiranje ratnih zločina i pitanje naknade štete za izgubljene živote i imovinu pred domaćim i međunarodnim sudovima…
Prijave za učešće podnose se do 30. aprila. Prijava treba da sadrži kratki rezime (do 500 reči) i kratku informaciju o izlagaču, a izlaganja mogu biti na engleskom i na svim jezicima postjugoslovenskih država. Programski odbor naučnog skupa odluku o prihvatanju prijava doneće do 15. maja.
Organizatori očekuju da će ponuđeni spektar tema privući znatan broj izlagača iz sveta, a posebno iz država regiona, kako onih s naučnim titulama (istoričara, sociologa, demografa, politikologa…), tako i učesnika tematskih događaja (funkcionera, vojnika, političara, novinara, humanitaraca, pravnika…), koji bi trebalo da osvetle i rasvetle mnoge od predloženih tema.
Savo Štrbac
Politika, 21. mart 2025. godine, internet izdanje
